Ин қавли файласуф мантиқӣаст аи ании арсттои лӣс ки гуфт : қавл бо бисёре он бчҳори қисмати аи сет . Яке амр , чунонк касе мар касеро гуяд « чунин кун » ва « чунон гӯй »у ҷузи он ;у дигари астхборсти бғир ( яъне ) хабар пурсидан , чунонк касеро гӯйем « чигуна будӣ ? » ва « куҷо рафтӣ ? »у ҷузи он ; ва се дигари савол яъне хостани чизе , чунонк касеро гӯйӣ « марои таоми даҳ » ё « шароби даҳ » ё ҷузи ан ; ва чаҳорум хабараст ки гӯйем « чунин буд » ва ё « чунин аи сет »у ҷузи он . Гуруҳе аз мантиқёни қисмӣ панҷум гуфтанд мари суханро , ва он масъала (ро ) гуфтанд чунонк касеро гӯйем « чгўӣии ту андарин кор ? »у ҷузи он . Ва мақсӯди худованди мантиқи арсттои лӣс аз тақсими мари суханроу изҳори ақсом ӯ он будаст ва ҳаст , то падед ояд андари кадоми қисм аз ақсоми сухан дурӯғ бараваду андари кадом қисм наравад онгоҳ гуфтааст ки андари он се қисм ки азу яке амрасту дигари астхбор ва яке рағбату саволи ҳеҷ дурӯғ наравад , аз баҳри онк ҳар қисмӣ аз он се қисми сухан бар як чиз а фитад ки ҷуз он набошад , чунонк чун гуяд « бигӯӣ » ё » биншин » , ин суханон бар он чизи аи Фтнд ки а мар бирав бошаду дурӯғ андар наёяд . Ва агар касе гуяд « чаҳ гуфтӣ ? » , « куҷо бошӣ ? андарин низ дурӯғ наёяд . Ва агар касе чизе хоҳад , сухан бар он чиз уфтад , азуи дурӯғи андар он наёяд , то дуруст кард ки дурӯғи андари як қисм а фитад аз ақсоми сухан , ва он қисм хабарасту ғарази файласуф он бӯда аи сет аз вазъи китоби мантиқ , то дурӯғро аз рости бад-ӣни шарифи саноати падеди орад ( ва ) бинмоед .

Онгоҳи файласуф яъне арстто лӣс гуфт : дурӯғи андар хабар равад аз ақсоми қавл ,у хабари бадв қисмаст яке истисност ва яке ҳукми қатъ ,у ончи истисно бо шуд рост бо шуду анчи ҳукм бут бошад мумкин бо шуд , яъне миёнро сету дурӯғ бо шуду хабари истисно чунон бошад ки касе гуяд « чу борон бошад гул бошад » ва « чўдўд бо шуд оташ бо шуд » , яъне агар борон ва оташ набошад гул ва дӯд набошаду ҳукми бут он бошад ки касе гуяд « мардум дабираст » , ва мардум бошад ки дабир бошад ва низ бошад ки дабир набошад .

Онгоҳ гуфт : номҳо ҳамаи мӯҳмали аи сет , ё андари ҳади исбот ё андари ҳад нафй бияёд , ва чу андари ҳади нафй ва исбот омад , онгоҳ ё дурӯғ бо шуд ё рост бо шуду мисоли он чунон ниҳод ки гуфт : агар касе гуяд « хона » ё « сарой » , ин номӣ бо шуд мӯҳмал ки дурӯғи андарин ниёи яд ва агар гуяд « фалони аи сет » он низ мӯҳмал бошад ва аз он на рост ояд ва на дурӯғи аи сет , ва чун он ҳар дуро ҷамъ кунад ё андари ҳади исбот ё андари ҳади нафй , онгоҳи аи йени қавлӣ бо шуд ки барин росту дурӯғ андар ояд , чунонк гуяд « аи йени сарой фалонаст »у саройро ба фалони бозбндд , онгоҳ аз ду берун набошад агар сарой фалон бошад , ин қазияи рост бо шуду акри сарой фалон набошад , ин қазияи дурӯғ бо шуд .

Ва гуфт : дурӯғу рости андар сухан бидон азоФт роҳ ёфт босабот ё бнФӣ ки гуфт « сарои фалони аи сет » ва ё « сарой фалон нест »у суханро сети аи зоФту исбот чизе бошад бчизии кони мар ӯро бошад ё нафй кардани чизеи Балошад аз чизе ки он мар ӯро набошад ; ва ин ду қзитро сет бошад бе ҳеҷ дурӯғӣу дурӯғ он бошад ки исбот карда шавад чизеи мари чизеро ки он мар ӯро набошад , чунонк касе гуяд « оташ сардаст « , ё гуяд « оташ гарм нест » ва ин нафй чизе бошад аз чизеи кони чиз мар ӯрост , чунонк гармии мари оташи рост ; ва ин дурӯғ бошад . Ин сухани фалосифаи аи сети андари ақсоми сухану мумкинии дурӯғи андари як қисми азин ақсом , берун аз он дигари қисмҳо ин миқдор аз сухани файласуфи мантиқӣ ёд кардем аз баҳри ҷудои ақсоми сухан бар чаҳор қисм , ки ин марди суол аз он карда аи сет ; ва донистан ки чигуна сухани бчҳор қисмасту ғарази азин тақсим чист , фариза тараст аз пурсидан ки чаро сухани бчҳори қисми аи сету бшрҳи ақсоми дигар машғӯл нашудем аз сухан , то аз ғарази фурӯи намои ним .

Аммо ҷавоби аҳли т‍оўили алайҳими ассаломи мари онкасро ки гуяд ки чаро сухани бчҳор қисмасту нахуст аз он ақсом амраст ва дигар Нидост ва сдигр хабарасту чаҳоруми аи стхборсти чунин ки андарин байти ин мард гуфтааст каз ҷумлаи мутаъаллиқони бзили дайн ҳақ будаст , онаст ки гуфтанд : вуҷӯди олам бо ончи андрўсти бомари хдоист ва он (ро ) ибдоъ гуфтанд ки он як сухан буд бадви ҳарф ва онро « кун » гуфтанду маънии ин қавли он бўдкзи амри бории ақли аввал падед омад ки амри бадв муттаҳид шуд ва ин бмсли сухании гашти бадви ҳарф ки худ олам бо ҳарчи андрўст , аз он ду ҳарф « падед омад » , чунонк худо гуфт : қавла « анмои қўлнои лшии азои ардноаҳ ан нақавл ?ла кун Фикўн . »у нафаси куллӣ аз ақли куллӣ бқўти амри бории субҳона мунбаис шуд , ва гуфтанд : кофи бмсли ақли куллӣ буд ва навен бмсли нафас куллӣ омад мар будаш оламроу далел бар дурустии ин маънии даъвӣ аз шахс мардум гирифтанд ки андрўи нафаси сухани гӯйу ақли мумайиз ҳосил шуд , ва чу амри худои таъолии бохри бсхни худои субҳонаи сӯй мардум омад чунонк гуфт : эй мардумон битарсед аз худои тон , бад-ӣни оят : қавла « ё аиҳолноси атқўои рбкм » ин охирин мавҷӯди моро гувоҳӣ дод ва далел шуд бар онки оғози вуҷӯди амр буду сухан буд он « кун » буд ки ҳам амраст ва ҳам суханаст бали қавли аи сет чунонк нахусти амр буд ва он сахтӣ буд бохр низ мардуми сухани гӯйу амр пазир омад .

Пас гӯйем андари ҷавоби ин байт ки нахуст аз ақсоми сухан амр бӯда аи сету амр аз сухани бмнзлти ақли аввали аи сет ки амри борӣ бадв муттаҳидасту китоби худоиро асл ӯст , бали китоби худои баҳақи худ ҷавҳари ақли аи сет ки бўдниҳои ҳамаи андари зот ӯ ( бмнзлаҳ ) тухмаст ,у итилоъи ақл бар чизҳо бар дурустии ин қавл ки ҳаме гӯйем ақл ҳама чизаст , гўои сету дигари қисм аз сухан Нидо омад ки чун бомари аввали суханпазир падед омад , мари ӯрои ббоисти гуфтан « ки ин суханпазир ! » то огоҳ шавад ки бо ӯ гуфтанӣаст ,у манзалати Нидо аз ақсоми сухани мари нафаси куллӣ рост , чунонк манзалати амр аз ақсоми сухани мари ақли куллӣ рост , ва се дигари қисми дигар аз ақсом ( сухан ) хабар омад ки ӯ муҳтамил омад ( рост )у дурӯғроу манзалати хабар аз ақсоми сухани мари расӯли худо иро буд слии аллоҳи алайҳ ва ( ?ала ) ки ӯ расӯл буду набии хабар диҳанда бошад , ва ӯ алайҳи ассалом хабар дод мари халқро аз худои таъолӣ , бдончи андари китоби Карими азиз мстўраст , вази баҳри онки расӯли алайҳи ассаломи миёнҷӣ буд миёни олами латифу миёни олами касиф , ки сухан ӯ аз худои бхлқи як равияи ншоист бӯдан , бҳрирои азуи муҳкам воҷиб омад чу аҷсом ,у баҳрии муташобиҳ воҷиб омад чу арвоҳ то аз муҳкам бар муташобиҳ далел тавонад гирифтан , ва мислҳо андари китоб бар мисол аҷсоданд ,у маъонӣ ва бар мисоли арвоҳ , чунонк мардуми рооФринши барин буду офариниши мардуми некӯтар офариниш буд чунонк худоӣ гуфт : қавлаи таъолӣ « лақади хлқнои алонсони фии аҳсани тақвим . »у китоби худои таъолӣ низ бникўтри иборатӣу латифтар таълифӣ омад , чунонк гуфт : қавла « аллоҳ назул аҳсани аи лҳдиси ктобои мтшобҳои мсонӣ тқшър манеҳ ҷилавади аи лзини ихшўни рбҳми сами телин ҷлўдҳму қлўбҳми аи лии зикри аи ллаҳи злки ҳудои аи ллаҳи иҳдӣ ба ман ишо ва ман излли аллоҳи Фмои ?лаи манҳоад . » . Гуфт : худоӣ фурӯ фиристод некӯтар ҳадисӣ , китобӣ монанди якдигари ҷФтгон яъне мислиу ммсўлу зоҳиру ботин чун тану ҷон ки бидон пўстҳоءи трскорон бар тан билразад яъне чу андрўи мислҳо шигифти бенанди онгоҳи боз нарм шавад пӯстҳоу длҳоءи эшон сӯии зикри худои таъолӣ яъне чу тоўили он мислҳоро биёбанд дилҳошон қарор гирад ва бипурсанд ки ончи бзоҳр ташбеҳаст бботн рост нест , ва анга гуфт онаст роҳи рости худоӣ яъне тоўиласт роҳи росту бадви роҳи намояд ҳар кро хоҳад , ва ҳар ки (ро ) худои роҳ гум кунад мар ӯро каси роҳ нтўо над намӯдан яъне ( он ) ки аз блоءи худои тоўили мслҳоء китоб наҷуед ва нашунӯд , мари ӯро касе роҳи натавонади намӯдан .

Пас чу китоби худоӣ бар муташобиҳ омад ,у ихтилофи андари тафосири он бар аи шбоаҳи он гўои сету китоб бар хабар буду худованди хабари расӯли худои бӯи д , чунонк худо гуфт : хабари даҳ бандагони маро ки ман ғафур ва раҳимам . Ва азоби ман азобӣ дарднокаст , бад-ӣни оят : қавла « набии ъабои даии ании анои алғФўри аи лрҳиму ани азобии ҳўи аи лъзоби алои лӣам . » пас дуруст кардем ки сеюм қисм аз чаҳоруми ақсоми сухан чаро хабараст , аз баҳри онки расӯл низ сеюм асласт аз чаҳор асли дайн .

Ва чаҳоруми қисм аз ақсоми сухан астхбор омад , яъне бар расӣдан ки чун ва чаро воҷиби аи сет аз онч шунӯданд ,у астхбор сипас аз хабар , пурсидан бошад аз ончи хабар бар он муштамили аи сет . Ва ин манзалати мари худованди тоўилро буд , ки халқро астхбор азу боист кардан аз ҳарч андар китобаст аз амсолу румузу муташобиҳ , то аз зулмоти мислҳо бнўри тоўил берун оянд , чунонк худоӣ гуфт : қавла « аллоҳ вале аллазӣнаи омнўи ихрҷҳми ман аи лзлмоти аи лии аи лнўр . » вале муъминони ваҳии расӯл буд бқўли худои таъолӣ ки гуфт : қавла « анмо валекам аллоҳу расӯлау аллазӣнаи омнў ( аи лзин ) иқимўни алслўаҳу иўтўни аи лзкўаҳ ва ҳам рокъўн . » вбри тасҳеҳу тасбити вилоят ӯ алайҳи ассаломи боғози ин китоби бтмомӣ сухан гуфтаем . Пас дуруст кардем ки чаро қисми чаҳорум аз ақсоми сухан астхбор омад , чунонк аи стхбори чаҳор қисмаст аз ақсоми сухани худованди тоўил низ чаҳоруми асли аи сет аз усӯли дайни ҳақ , ва зоҳир кардем ки сухани худои таъолии бад-ӣни чаҳор миёнҷии расидаи аи сети бъқлоءи халқ , аз баҳр онаст ки ақсоми сухани чаҳор аи сету алҳмдллаҳи раби аи лъолмину слии аллоҳи алии набӣаи Муҳамаду ?алау сҳбаҳи аҷмъин .