аи ндрини байти чаҳор саволаст : яке аз ҳайат , дигар аз хосса , ва се дигар аз расм ,у чаҳорум аз ҳад , ва ин ҳамаи саволҳо мантиқӣонааст ва ин номҳо сети ниҳодаи арсттои лӣси худованди мантиқ , ва акнӯн аҳли ин шарифи саноати мари ин номҳоро кори ҳамеи бандад , мари тамомии саноати хешро , чунонк аҳли саноати наҳвро низ номҳости андари он саноату таълими он мари мутааллимонро аз рафъу насбу ҷиру ҷузаму ҷузи ону аҳли саноати арӯзро андари он саноат , низ номҳост . Мари арқонро ва баҳрҳо шеърро чу тавилу мадиду баситу ҷузи он , вчўи сабаби вўтди маҷмӯи вўтди мақруну ҷузи он . Ва ғарази ин марди азин масоил , изҳори маърифат хеш будаст бълми мантиқ , ки он қавитар олатии аи сети мари итилоъро бар илми тавҳид , ки он азимтару воҷибтар илмии аи сет , ва мо пеши азин бар шарҳи ҳайат сухан гуфтаем боғози шарҳи ин қасида , ва акнӯн ( дар ) ҳар яке азин чаҳор савол бар ҳасби кифоят сухан гӯйем :

Аммо ҳайат онаст ки ашхос бидон аз якдигар ҷудост , хоссаи андари мардум , бо анк басӯрат ҳама якеанд , чунонк зайду Амр бо онк ҳар ду бар сӯрат мардуманд бҳиӣтҳо , мухталиф ки ё Фтаҳанд аз якдигар ҷудоанд , ва андарин ҳикматии азими аи сет , чаҳ агар ин ҳиӣтҳоء мухталиф набӯдӣ ,у ҳамаи мардум бар як ҳайат будандӣ , чунонк бмсл домонанд , шрҳоء бисёр будӣ Бамёни мардуми пас тақдири азизи алӣам чунон рафт ки мари эшонро бҳиӣт аз якдигар ҷудо кард , то бшнои санади якдигарро бо онки ҳамаи бик сӯратанд , чунонк гуфт : қавла « ё аиҳо анноси анои хлқнокми ман зикру ансӣу ҷълно кам шъўбоу қбоӣли лтъорФўо . »у пеш азин гуфтам ва акнӯн низ мегӯям ки иллати ин ихтилофи ҳайатҳо ботФоқи сӯрати миёни мардум , нахуст анаст ки навъро сӯратии аи бдоъии аи сету мари шахсҳоро сӯрати тавлидии аи сет , аънии нахуст аз ҳар навъи ҷуфтии нар ва мода бӯда аи сет , аз мардуму ҷузи мардуми ҷеффатони ибдоъӣ безойиш аз он сӯрати ибдоъии андар омадааст бъолм ,у ақли бзрўрти мақари аи сети бҷФтони ибдоъӣ безойиш . Ва ( аз ) ҳуҷҷати ҳоءи ақлӣ бар исботи ҷуфти ибдоъии бхосаҳ аз мардум яке онаст ки имрӯз ҳаме байнем ки аз мардум яке онаст ки мар ӯро фарзанди аи сет ва ӯ худ фарзанд касе аи сет , ин во стаҳ мардаст андари тавлид , ва дигар онаст аз мардуми кӯи фарзанд касе аи сети валикини мари ӯро фарзанд нест , ва ин охир мардаст андари тавлид . Пас ( аз ) тақсими ақлӣ лозим омад : ҷуфтӣ ки эшон фарзанди каси набуданду мари эшонро фарзанд буд ва ин оғоз мардум бошад андари тавлид , ва ин ҷуфт ки мо ёд кардем онаст ки мари эшонро ҳамеи одам ва ҳавво гӯйанд , ва ин қои иддаи динӣ бар ҳаддии мантиқии аи сети чунин ки гуфтем , ки инро рад нест албата .

Ва гуруҳе аз фалосифа гуфтаанд ки мардуми ибдоъии як ҷуфт беш бӯдааст ва бо бдоъ мақаранд , ва ҳар оқилии бидонад ки чун ин фарзанд ки модар ва падар дорад ва фарзанд надорад , охир зойишаст , он ҷуфт ки аввали мардуми дарин ( олам ) бошанд ки фарзанд ( доранд ) вмодрў падар надоранд , бхлоФи ин фарзанди бози пасин ки мари ӯрои сет . Пас мари он ҷуфти аи бдоъии сӯрат ибдоъӣ бӯдаасту ибдоъ аз ҳол нагардад , бад-ӣни сабаби сӯратҳо ҳама ҳамонасту мари он ҷуфти ибдоъиро анбзқлси алҳким « инсони куллӣ » гуфтаст боқӣу аи бадӣ , ва чу ин ашхос тавлиданд ҳайатҳо дигар омадааст , ва ҳам бад-ӣни сабаби ашхоси мардуми камтару бештар ҳаме шаваду навъи ҳаргиз кам ва беш нашавад . Ва дигари ҳуҷҷатҳо бар ихтилофи ҳайатҳоу сабаби эҷоби он аз ихтилофи модтҳо ва маконҳоу змонҳоءи куллӣу ҷузвии пеш азин гуфтаем , онро бткрор нагӯем то китоб дароз нашавад .

Аммо хосса номӣаст аз панҷ ном ки андари саноати мантиқи равандаи аи сети аънӣ : ҷинсу навъу фаслу хоссау арз . Маънӣ хосса чизеаст ки бидон чиз навъе аз дигари анвоъи ҷинси хеш ҷудо шавад кони чизи мари он навъро хосса бошад ,у хосса бар ду рӯй бошад : яке он бошад ки андар навъ бошад бҷмлгӣу баҳр вақте , чунонк хандаи мардумро хоссааст аз ҷумлагии ҳайвону ҳамаи мардумро ҳасту баҳр вақте ҳаст . Ва дигар онаст ки андари ҷумлагии навъ мардум ҳасту лекини баҳр вақте нест , ва он сипед шудан мӯӣаст ки мардумро хоссаи аи сету лекини ҷузи буқат перӣ нест . Всими хоссаи ӣӣ низ ҳаст мардумро , валикини он хоссаи андари ҳама мардум нест чу гиряи чашмӣ ки ин мардуми рости хосса , валикин чу ҳамаи мардумро нест , ин (ро ) мантиқён ар эъроз лозим ниҳоданд . Аз хоссаи ӣӣ ки мардумро ҳаст валикини дигари ҳайвонро бо ӯ андари он ширкатаст , бадви пой рафтанаст ки мурғ низ бадв пой равад .

Ва аммо расми лафзӣ кӯтоҳ бошад ки гуфта шавад бар чизеи кони лафзи мари он чизро аз дигари чизе ҷудо кунад , ва он лФт далел бошад бар зоти он чизи бърз ,у расмро аз ҷинс чиз гиранд вази хосса ӯ , чунонк гӯйем расм мардум онаст ки ӯ зинда хндндаҳаст ё зиндаи гриндаҳи чашм . Пас зинда , расм ӯ бошад гирифта аз ҷинс ӯ кон ҳайвонаст , ва хандидан онаст ки мардумро хоссааст , ва ин расм бошад мардумро ;у расм бҳд наздикаст магари онкии расмро хосият онаст ки бўҳм ӯро бршоид гирифтан , бе онки он чиз ки расми мар ӯро бошад , бархезад ; чунонк гиряи чашмиро бўҳм бар тавон гирифтан аз мардум , беонк мардум бархезад . Фарқ инаст миёни расму ҳад .

Ва аммо ҳад қавлӣаст ки гуфта шавад бар чизе , чунонк мари он чизро он ҳад гирд бигирад то на чизеи андар ( ӯ ) биафзояд , ва на чизе аз вай берун шавад , бар он мисол ки заминиро аз дигари заминҳо бҳд ҷудо кунанд ,у мари ҳадро мантиқёни ҳади ниҳоят ниҳодаанд бдонч гуфтанд : ҳад ҳар чизе қавлӣаст маҳдӯд кунанд бар шинохти чизҳо бҳқиқт . Ва гуфтанд ки ҳад қавлӣаст ки бар чизе гуфта шавад ( ки ) аз афзӯнии он маҳдӯд нуқсон кунад , ва агар аз он қавли чизе нуқсон карда шавад он нуқсон бар он маҳдӯди биафзояд ,у мисоли ин чунон бошад ки ҳад мардум онаст ки гӯйем : зиндаи исти сухани гӯии миранда . Акнӯн агар барин ҳад чизе беафзойем чунонк гӯйем : мардуми зиндаи исти мирандаи нависанда , барин ки андари мардуми нависандаро биФзўдим , бисёре аз мардум кам шавад аз баҳри онки мари нои нависандагонро бад-ӣни сухан аз ҳади мардумӣ берун карда бошем . Пас агар азин ҳади мантиқӣ ки мардуми рости чизе кам кунем ва гӯйем : мардуми зиндаи исти миранда , мари ҳамаи ҳайвонотро аз сутуру мурғу ҷузи он мардум гуфта бошем , чун сухангӯӣ аз ҳад ӯ ( кам ) букунем .

Инаст ҷавоби ин суолот ки ин мард кардааст андарин байт ки ёд кардем . Ва аҳл таъйид гуфтанд мардумро ҳафт хислати сутӯда бибояд то мари ӯрои ҳаким шояд хондан : нахусти онки феълаш бҳкм бошад ,у дигари онки санъаташ беайб бошад , ва се дигари онки суханонаш рост бошад ,у чаҳоруми онки хуйҳояш некӯ бошад ,у панҷуми онки тадбираш дуруст бошад ,у шашуми онки корҳош покиза бошад ,у ҳафтуми онки амалаш ҳақиқат бошад .

Ва акнӯн хоҳеми казин ҷойгоҳ аз ҳақоиқи чизҳо тарафӣ ёд кунем , аз баҳри онки чизҳоро бҳқиқт аз ҳадҳо анҳо тавон шинохтан ,у сухани мо бад-ӣни ҷои азин китоби ҷавоби ҳад ва расмаст марин мардро ки мо бшрҳи ҷавоби суолот ӯ машғӯлем ва низ ҷое дидаем аз қавли ин марди аънии абӯи аи лҳисми аи лҷрҷонии суханоне бар баъзи азин маъонӣ , ва ин ҳақоиқро ки ёд кунем нисбати бхозни илм ҳақиқӣаст алайҳи ассалом , ва мо онч гӯйем андари ҳидояти аи ҳилли аи стҳдои бФрмону дастурӣ ӯ гӯйем .

Пас гӯйем ки шинохти мари чизҳоро бҳқиқт бишнохт ҳудӯди он чизҳо бошад , аз баҳри анки чизҳо ҳамаи бадв навъаст ва беш нест аънӣ ё бсоитаст ё мураккаботаст ,у мураккаботро бҳқиқти онгоҳи тавон шинохтан ки он чизҳо ки таркиби мураккаб аз ан бошад , шинохта шавад ,у бсоитробидон тавон шинохтан ки сФтҳоءи хоси он шинохта шавад якон якон . Ва мисоли он аз мураккабот чунонаст ки гӯйем : агар касе гуяд ҳақиқат « гул » чист ? гӯйем : об ( бо ) хок омехтаст . Агар гуяд : ҳақиқат « скнгбин » чист ? гӯйем : сиркааст бо аи нгбини омехта . Агар гуяд : ҳақиқат « тахт » чист ? гӯйем : чӯбаст бо сӯрати тахти яке шуда , ва ҳамчунин ҳад « ҳайвон » нафасаст бҷсди мақрун шуда .

Ва аммо бсоитро ки он мубдиъаст ва мураккаб нест аз чизҳоءи дигар , ҳақоиқи онро аз сифоти хоси он тавон ёфтан ,у мисоли ин чунон бошад , агар касе гуяд : ҳақиқат « ҳиўлӣ » чист ? гӯйем : ҷавҳарӣ баситаст пазирои сӯрат . Агар гуяд : ҳақиқат « сӯрат » чист ? гӯйем сӯрат ҳар чизе онаст ки ҳастӣ он чиз бидонаст агар гуяд : « ҷавҳар » чист ? гӯйем : чизеаст бзоти хеши қоиму пазирои сифоти мутазод агар гуяд : ҳақиқат « сифат » чист ? гӯйем : сифат арзӣаст ки андари ҷавҳар фурӯд ояд , ва на аз ҷавҳар бошад . Агар гуяд : ҳақиқат « чиз » чист , яъне номи чиз бар чаҳ уфтад ? гӯйем : бар он маънӣ а фитад номи чиз ки мумкин бошад ӯро , донистани взўи хабар додан . Агар гуяд : ҳақиқат « мавҷӯд » чист ? гӯйем ки мавҷӯд онаст ки ё ҳостӣ аз панҷ ҳости мар ӯро андар ёбад , ё ваҳми мари ӯро тасаввур кунад , ё чизе бирав далел кунад агар гуяд : « вуҷӯд » чист ? гӯйем : онки ном ӯ ҳастаст агар гуяд : « адам » чист ? гӯйем : онки ном ӯ нестаст агар гуяд : ҳақиқат « қадим » чист ? гӯйем : онки нестӣ ӯ мумкин набошад агар гуяд : ҳақиқат « муҳаддис » чист ? гӯйем : ончи дайгарӣ созанда бошад мари ӯро агар гуяд : ҳақиқат « иллат » чист ? гӯйем : онч ӯ сабаб будаш чизе дигар бошад , чунонк офтоби иллат рӯзаст , ки будаш рӯзро сабаб ӯст . Агар гуяд : ҳақиқат « маълул » чист ? ( гӯйем ) : онч ӯро сабабӣ бошад , ӯ маълул бошад агар ( гуяд ) : ҳад « илм » чист ? гӯйем : илм тасаввурӣаст аз мо мари чизеро бҳқиқти он агар гуяд : ҳад « доно » чист ? гӯйем : доно онаст ки мари чизеро бҳқиқт ӯ тасаввур кунад . Агар гуяд : « зинда » чист ? гӯйем : онки азу феълҳо ояд , зиндааст агар гуяд : ҳақиқат « ҳайвон » чист ? гӯйем : ҳар ҷасадӣ ки бо нафас мақрунаст ҳайвонаст агар гуяд : ҳад « қодир » чист ? гӯйем : анк ҳар гуҳ ки хоҳад феъл кунад ӯ қодираст агар гуяд : « феъл » чист ? гӯйем : асарӣаст аз фоили андари мафъӯл , ё асаркунанда андари асарпазир агар гуяд : « хост » чист ? гӯйем : ишоратӣ ваҳмӣаст миёни ду кор ки бхлоФ якдигар бошанд ва будаш он мумкин бошад агар гуяд : « худо » чист ? гӯйем : ӯ онаст ки ҳама ӯст ,у мусаббиб ҳар мавҷӯдӣ ӯст , ва кардани чиз на аз чиз , феъл ӯсту оғозкунандау тамомкунанда чизҳо ӯст , бар андозаи қабул ҳар чизеи мари тамомии хешро агар гуяд : « тавоноӣ бар падед овардани феъл » ( кист ? гӯйем . . . . ) агар гуяд ҳад « санъат » чист ? гӯйем : ниҳодани сӯрати андари ҳиўлӣ агар гуяд : « сонеъ » кадомаст ? гӯйем : онки сӯратро аз қӯти берун араду мари онро андари ҳиўлӣ наад , чунонк дурудгари сонеъ (аст ки ) сӯрати тахтро азҳди қӯти беруни ораду андари ҳиўлӣу чӯби пўшдшу ҷузи он аз саноеъи дигар агар гуяд : « маснӯъ » чист ? гӯйем : онк мураккабаст аз ҳиўлӣу сӯрат маснӯъаст агар гуяд : « ақли фаъол » чист ? гӯйем ӯ нахустин мубдиъӣаст ки худоӣ ӯро ибдоъ кардааст , ва он ҷўҳристи баситу нӯронӣ ки сӯрати ҳамаи чизҳо андрўст агар гуяд : « нафас » чист ? гӯйем : ҷўҳристи баситу рӯҳонӣ ва зиндааст бзот ва доност бқўт , фоиласт бтбъ , ва ӯ сӯратӣаст аз сўртҳоءи ақли фаъол агар гуяд : ҳад « ҷинси табиӣ » чист ? гӯйем : ҷамоатӣаст ки сӯратҳошон мухталифасту ҳама бар як маънӣанд , чўҳиўону сутури вмрғу мардуми бсўртҳоءи мухталифу ҳама зиндагонанд . Агар гуяд ҳад « навъи табиӣ » чист ? гӯйем : як сӯратаст андари ашхос бисёр агар гуяд : ҳад « шахс » чист ? гӯйем : ҳар чи он бик бахшаст ва ишорат бирав а фитад шахсаст агар гуяд : ҳади фасл « мантиқӣ » чист ? гӯйем суханӣаст ки гуфта шавад дар бисёре ки мухталиф бошанд бонўоъ , андари ҷавоб « кадом » чунонк чун касе гуяд : ҳайвон , пас гўиндш : кадоми ҳайвон ? ӯ гуяд : парандаи ин фаслӣ бошад ки бадви паранда аз ҷумлагии ҷонварон ҷудо шавад ,у паранда низ бисёр навъҳост аз уқобу Кебеку зоғу гунҷишку ҷузи он агар гуяд : « арз » чист ? гӯйем ҳад арз чизеаст ки андар чизе бошад ки чу аз он чиз берун шавад он чиз ботил нашавад , чунонк сиёҳии андари мӯӣ арзаст , агар сиёҳӣ азу бархезад ( ва ) сипед шавад , мӯӣ ботил нашавад . Агар гуяд : ҳад ( нур ) чист ? гӯйем : ҷавҳарӣ баситаст ки мар ӯро ҳамеи бадви бенанд ва чизҳоро ҳам бадви бенанд . Агар гуяд : « зулмат » чист ? гӯйем : зулмати нестӣ нураст . Агар гуяд : ҳад « рӯз » чист ? гӯйем : ҳозирии офтоб каз олами ҷониби офтоб рӯзаст . Агар гуяд : ҳад « шаб » чист ? гӯйем : соя заминаст . Агар гуяд « фалак » чист ? гӯйем ҷисмӣ муҳӣтаст бар олам . Агар гуяд : « олам » чист : гӯйем : ҷумлагии онч дар миёни фалак (аст ) оламаст . Агар гуяд : ҳад « ситора » чист ? гӯйем ҷисмӣ нӯронӣаст гирд бо нури фишурда . Агар гуяд : « оташ » чист ? гӯйем : ҷисм равон аст бигард замин . Агар гуяд : « замин » чист ? гӯйем : дрштр ҷисмӣаст андари маркази олами истода . Агар гуяд : « замон » чист ? гӯйем : адади ҳаракот фалакаст наздики фалосифа . Ва гуруҳе гуфтанд : бали замон муддатӣаст бҳркти фалаки шимурдау паймӯда . Агар гуяд : « макон » чист ? гӯйем : ниҳоят ҷисмаст . Агар гуяд : « ҳарорат » чист ? гӯйем : фишурдагии ҷзўҳоء ҳиўлӣаст . Агар гуяд : « хушкӣ » чист ? гӯйем : фарози омадагии аҷзоъ ҳиўлӣаст . Агар гуяд : ҳад «тарӣ » чист ? гӯйем бухорӣаст бо чигунагӣ каз ҷсмҳоءи маъданӣу наботӣу ҳайвонӣ берун ояд . Агар гуяд : ҳад « бонг » чист ? гӯйем : бонги ҷуз аз берун ҷустани ҳавои Бамёни ду ҷисм каз якдигари мФоҷо ҷудо шаванд , ҳосил нашавад ; чунонк сангиро ки бснгӣ бар зананд то сангии бахудии хеши бшкои Фду ҳавои Бамён ӯ андари ҷаҳд .

Агар гуяд : « ҳаракат » чандаст ? гӯйем ҳаракати шаш навъаст яке бкўн ва яке бФсод ва се дигари бзёдту чаҳоруми бнқсону панҷуми бостҳолту шашум аз ҷое баҷое . Аммо куни берун шудан чизеаст аз адами сӯии вуҷӯд ,у фасоди боз шудан чизеаст аз вуҷӯди сӯии адам . Ва низ гуфтанд ки кун пазируфтани ҳиўлии аи сети мари сӯратии шарифроу пӯшидани мари сӯратии хасисро . Агар гуяд : « зиёдат » чист ? гӯйем : давр шудан ниҳоят чизеаст аз маркази хеш , ва « нуқсон » бозгаштан он ки давр шудааст басӯии маркази хеш . Агар гуяд : « тағайюр » чист ? гӯйем : берун шудани ҷисм аз маконе бимикон дигар . Агар гуяд : « каф » чист ? гӯйем : ( об )аст бо ҳавои аи михтаҳ чунонк чу миқдории оби андари шиша ӣӣ бошаду мар ӯро сахт ва бисёр бҷнбоннд , он оби андрў каф гардад сипеди бдонч бо он ҳаво ки андрўст биомезад . Агар гуяд : « бухор » чист ? гӯйем : об ки бо оташ амихтаҳаст . Агар гуяд : « дӯд » чист гӯйем оташаст бо хоки омехта . Агар гуяд : « маодин » чист ? гӯйем : чизеаст ки андари замин баста шавад аз симобу гӯгирд ,у хоки бон ҳар ду омехта . Агар гуяд : « набот » чист ? гӯйем : онч аз замин бареду зиёдати пазираду об бар ӯ ғолибаст . Агар гуяд : « ҳайвон » чист ? гӯйем : мутаҳаррикӣаст ки мар ӯро ҳисаст ва ҳаво бирав ғолибаст агар гуяд : « фиришта » чист ? гӯйем : нФсҳоءи бслоҳ ва бо хайраст ,у табиати фалак баришон ғолибаст . Агар гуяд : « дев » чист ? гӯйем нафасҳо бад ва бо шарасту оташу хок бар он ғолибаст . Агар гуяд : ҳад « табиат » чист ? гӯйем : қӯтӣаст аз қўтҳоءи нафас , андари арқони чаҳор гона кор кун . Агар гуяд : « асир » чист ? гӯйем : ҳавоӣ гармаст бзири фалаки моҳ . Агар гуяд « змҳрир » чист ? гӯйем : ҳавоӣ сардаст зери он караи асир . Агар гуяд : « абр » чист ? гӯйем : маҷмӯ бухораст ,у бухори гуфтем ки оташаст бо оби омехта . Агар гуяд : « борон » чист ? ( гӯйем ) он об ки аз бухор бо оташ омехтааст , чун сард шавад оташи азу ҷудо шавад ,у оби базмин боз ояд , ӯро борон гӯйанд . Агар гуяд : « барқ » чист ? гӯйем : оташи латиф ки падед ояд аз бар якдигар задани бухороти духонӣ чу ҷамъ шуда бошад андари ҳавои а гар гуяд : « раъд » чист ? гӯйем бонг задан он бухороти аи сет бикдигро надар ҳавои котши барқи ҳаме аз он ҷаҳд . Агар гуяд : « барф » чист ? гӯйем : чу оби андари ҳавои бФсрд , пеш аз онкии азу ҷудо шавад барф бошад ки фурӯд ояд . Агар гуяд : « жола » чист ? гӯйем : чу об аз бухори ҷудо шуда бошаду пеш аз анк базмин ояд , андари ҳавои бФсрд , жола шавад . Агар гуяд : чашмаҳо об чист ? ( гӯйем ) : обҳо андари кўҳҳоءи баланд аз барфу борон ҷамъ шавад , онгоҳи базмин фурӯ шавад ,у андари шкоФҳоءи сангу хоки роҳ ё бад то ҷое берун ояд , фурӯтар ар он ҷои кони оби аввалӣ устодааст . Агар гуяд : « зилзила » чист ? гӯйем : андари замин мконҳоء тиҳӣаст , ва аз оташи куллӣ ( ки ) гирд замин гирифтаст , бухороти андари он маконҳо ҷамъ шавад , ва чу дар вай нагунҷад он бухори заминро биҷунбанд то бишкофад , ва он бухори азу бар ояду ҳамаи замин ҳаргиз наҷунбад , бал ҷое биҷунбад кони маънии онҷои ҳосил шуда бошад . Агар гуяд : « замин » худ чист ва бар чист ? гӯйем : ҷавҳарӣ сахтасту андрўи сӯрохҳоу шкоФҳости хираду бузург ,у андари миёни ҳавои исто даҳаст бФрмони худои таъолӣ , ҳар ч бираваст аз кӯҳҳо бигард замин гирифтаст бФрмони худои таъолӣ аз ҳамаи ҷонибҳо , ва фалак бигард ҳаво гирифтаст аз ҳамаи ҷонибҳо ,у маркази олами яке нуқтааст андари миёни хок ки ҳамаи ҷзўҳоءи оламро такя бар онаст . Агар гуяд : « хайр » чист ? гӯйем : ончи бФрмон бар он андоза ки бояд , ва бидон вақт ки бояд кардан , ва бидон ҷой ки бояд , ва аз баҳри онч бояд , хайраст ;у онч бхлоФ инаст « шар »аст . Агар гуяд : « маърӯф » чист ? гӯйем : онч ки одати мардум бар онасту шариъат аз он наҳй накардаст маърӯфаст ,у онч бхлоФ инаст « мункир » сет . Агар гуяд : « ваҳм » чист ? гӯйем : қӯтӣаст аз қўтҳоءи нафаси ҳиссӣ ки чизҳоءи маҳсусро тасаввур кунад . Агар гуяд : « фикрат » чист ? гӯйем : қӯтӣаст аз қўтҳоءи нафаси нотиқа ки чизҳо монанди якдигар аз якдигар ҷудо кунад . Агар гуяд : « имон » чист ? гӯйем рости гӯии доштнн шунӯдааст мари гӯянда (ро ) бошкору ниҳон . Агар гуяд : « ислом » чист ? гӯйем : тоъат дигараст бар умеди мукофоти некӣ . Агар гуяд : « куфр » чист ? гӯйем : пӯшиданаст мари ҳақро бонакор . Агар гуяд : « ширк » чист ? гӯйем : исботи а лўҳитаст мари ду чизро . Агар гуяд : « маъсият » чист ? гӯйем : берун шуданаст аз тоъат . Агар гуяд : « маъод » чист ? гӯйем : бозгаштани нафас ҷузвӣаст басӯии нафаси куллӣ . Агар гуяд : « савоб » чист ? гӯйем : онч нафас биёбад андари маъоди хеш аз лиззату роҳату шодӣ , пас аз онк аз ҷасади ҷудо шуда бошад , ҳама савобаст . Агар гуяд : « уқоб » чист ? гӯйем : онч нафас биёбад сипас аз онк аз ҷасад ҷудо шавад аз андӯҳу дарду ранҷу пушаймонӣ , ҳама уқобаст . Агар гуяд : « сухан » чист ? гӯйем : ҳар лафзӣ ки бар маънӣӣ далел кунад суханаст . Агар гуяд : ҳад « лафз » чист ? гӯйем : ҳар овозӣ ки мар ӯро битавон нбштн , лафзаст . Агар гуяд : « сухани рост » чист ва кадомаст ? гӯйем : сифатии гуфтани мари чизро чунонк ӯст , сухан ростаст ва агар бхлоФ инаст « дурӯғ »аст . Агар гуяд : « савоб » чист ва « хато » чист ? гӯйем : савобу хатои андари замир ҳамчун хайр ва шараст андари феъл , ва ҳамчун ҳақ ва ботиласт андари аҳком ,у ҳамчуи манфиат ва музиратаст андари чизҳоءи маҳсус . Агар гуяд : ҳақиқат « дунё » чист ? гӯйем : муддати бқоء нафасаст андари ҷасад то буқати марг . ( агар гуяд ) : « марг » чист ? гӯйем : дасти бози доштан нафасаст мари ҷасадро . Агар гуяд : « охират » чист ? гӯйем : будаш дувумаст пас аз марги ҷасад . Агар гуяд : « биҳишт » чист ? гӯйем олам арвоҳасту маъдани лизо таст . Агар гуяд : дӯзах чист ? гӯйем : маъдани дардҳоу рнҷҳост . Агар гуяд : « баъс » чист ? гӯйем : бедор шудан нафасаст аз хоби ғифлат . Агар гуяд : « қиёмат » чист ? гӯйем : астои ?дан халқаст бФрмони худои ъзи вҷл . Агар гуяд : « ҳашар » чист ? гӯйем : ҷамъ шудани нФсҳоءи ҷзўисти бнздики нафаси куллӣ . Агар гуяд : « ҳисоб » чист ? гӯйем : маълум кардани нафас куллӣаст мари нФсҳоءи ҷузвиро бдонч карда бошанд аз хайру шар , онгоҳ ки бо аҷсод буданд . Агар гуяд : « сирот » чист ? гӯйем : наздиктар роҳӣ басӯи худосту биллоҳи аи лъўну аи лтўФиқ .

Хирадманд онаст ки некӯ бингарад дар хештан , то бибинад кӯҳам аз он рӯзи боз ки нутфа ӣӣ будаст ,у андари раҳми мо дар а фитодааст , ҳамеи сӯй худо шавад ,у бдрҷаҳи дараҷа ҳаме омадаст аз ҳолеи заъифтар баҳолии қавӣтар вази маконе фурӯтар бимиконе бартар , то онгоҳ ки пеш худоӣ шавад ,у шумор ӯ бикунад , валикин ( агар ) аз некӯкорон ва мутӣъон бошад броҳту лиззату шодии а бадӣ расад , ва агар аз бади кирдорон ва осӣон бошад биринҷу душворӣу андӯҳ бекарона расад , ва ҳам имрӯз то фардо ӯ шодмон бошад , ва бидон маҳал шодӣ нарасад , каз пас омадани расӯлон ва китобҳо ва амрў наҳйу въдўи ваъид касеро узр нахоҳад пазируфтан , чунонк ҳаме гуяд : қавлаи таъолӣ « ҳозои явми лои интқўн . Ва лои иўзни ?лаами Фиътзрўн . »