Далели бронки ақли нахуст чизаст каз ҷӯади бории субҳонаи пайдо шудаи сети ҳам аз китоб худоӣаст ва ҳам аз хабари расӯли алайҳи ассалом ва ҳам аз иттифоқи ҳкмоءи шриъӣу ҳкмоءи илми илоҳӣ ва аз шаҳодати уқалои ҷузе . Аммо далел аз китоби худои таъолӣ бар онки ақли нахустин падеди омадаи сет аз ҷӯади борӣ субҳона онаст ки ҳаме гуяд , қавла : « ҳўи алзии хлқкми ман туроби сами ман нутфаи сами ман ълқаҳи сами ихрҷкми тФлои сами лтблғўои أшд кам сами лткўнўои шиўхоу мнкми ман итўФии ман қаблу лтблғўои أҷлои мсмӣу лълкми тъқлўн » , ҳаме гуяд : « худои шуморо бёФрид аз хоки пас аз оби андаки пас аз хӯни бастаи пас берун оварадатон кӯдаки хирад то барисед ба неруии сахти хеши пас то ббошиди перон ва аз шумо касаст каз пеши бимирад ва то барисед ба вақте номзад карда магар ки ақлро биёбед » ин ҳамаи аҳволи мардумро ёд кард ва бохр гуфт « магар бъқл барисед » аз баҳри онки асли офариниш аз ақли рафта буд ва чора нест аз бозгаштани мрчизиро каз чизе падед ояд бохри кор аз ончи азуи падед омада бошад , пас гуфтори худоӣ ба охири кор ки « магари шумо мари ақлро биёбед » ҳаме далолат кунад ки падеди омада ақл бӯдааст бохри падеди омада ӣӣ ки мардумаст ба охири кори хеши ҳаме бадв хоҳад расӣдан бар мисоли дарахтии кор ( ? ки аз ) хурмои дона ӣӣ падед ояд ва ба тамомии он дарахт он бошад ки андари хурмо казу падед ояд дона ӯ ба мағз огндаҳ шавад то охири дарахт ба аввали дарахт боз гардад . Ва ҳар ки аз ақл ба миёнҷии ҳудӯди дайни ҳақи Фоӣдаҳи пазирад ба охир бадв бозгардад . Ва аммо далел аз хабари расӯли слии аллоҳи алайҳу ?ала бар пешӣ ҳаст шудани ақли пеш аз дигар ҳастҳо онаст ки фармуд , « аввали мо хнқи аллоҳи таъолии алъқли қоли ?лаи أқбли Фأқбли сами қоли ?лаи أдбри Фأдбри Фқолу иззатӣу ҷалолии мо хилқати хлқои أъзи ъли мнки бки أсибу бки аъоқб » , гуфт : « нахустин чизе ки худои бёФриди ақл буд мари аўрро гуфт пеши ой пеш омад пас гуфт бози шӯи боз пас шуд пас худои таъолии савганд ёд кард ба ъзу ҷалоли хеш ки чизе наёфаридам гиромитар бар ман аз ту , ба ту савоби даҳум ва ба ту уқоб кунам . Ва андари дайни ҳақ ҳамчунинаст ҳар ки ақлро бакори бандади андари пурсиши худоӣу ибодат бар басират кунад ба савоб абадӣ расад ва ҳар ки ақлро зойеъ кунаду кор бедониш кунад ба оташ ҷовидӣ расад . Ва аммо шаҳодати ақлҳои ҷузъӣ бар онки ақли куллӣ нахуст падед овардааст ба ҷӯади борӣ субҳона онаст ки : мавҷӯдот ба ҷумлагӣ аз ду гӯнааст : ё муҳӣтаст ё муҳот ,у муҳӣт он бошад ки бигард чизи дигари андар омада бошад бзот ё бзот ё бшрФу муҳоти он чизе бошад ки чизеи дигар андар бошад бзот ё бФрўмоигӣ . Аммо муҳӣти бзот чунон бошад ки осмонаст ки муҳӣт заминаст ки зот осмон бигард зоти замини андар омадааст . Ва муҳоти бзот чунон бошад ки заминаст ки муҳот осмонаст ки зер ӯ андар мондааст баҳамаи рӯйҳо . Аммо муҳӣти бшрФ чунон бошад ки нафасаст муҳӣти ҷасад ки нафаси мари ҷасадро покизау шарифу ободон ҳаме дорад аз пароканда шудани нигоҳбон ӯ гаштааст , ки агар нафаси анояти хеш аз ҷасад боз гирад ҷасади бимирад ва палид шавад ва хор гардаду вайрони ббошд ва пароганда шавад . Ва ҳамчунин мардуми бшрФ муҳӣтаст бар ҳайвону ҳайвон муҳотаст мардумро бФрўи моиагӣ , ва ҳар муҳӣтии шарифтар аз муҳот хеш бошад ва ҳар чаҳ ӯ шарифтар бошад будаш ӯ пеш аз он бошад казу камтар бошад бшрФء вагар муҳӣтро вуҷӯди пеш аз муҳот набӯдӣ муҳӣт нагаштӣ бар муҳот вагар нахусти вуҷӯди мари муҳотро будӣ он вақти мари муҳӣтро боистӣ ки нахусти мари муҳотро ёФтимии он вақти мари муҳӣтро , ва мо нахусти мари ақлро ҳаме ёбем то бадви мари чизҳоро андар ёбем , ва то ақлро наёбем бар чизҳо муҳӣт нишуем , далел ҳаме кунад ин ҳол ки ақл муҳӣтаст ва чун муҳӣти вуҷӯд ӯ бештар аз вуҷӯд ҳар муҳотӣ бӯдааст , ва чун мо ба ақл бар чизҳо муҳӣти шудем ҳукм кардем бар пишиء ҳаст шудан ӯ , ва мумкин нест ту ҳам кардани чизеро аз чизҳо ки ақли як роҳ бар он муҳӣт шавад ва як роҳ на муҳӣт бошад бирав , пас гӯйем ки он ту ҳам ё ақлӣ бошад ё набошад , агар ақлӣ бошад ақл бар он муҳӣт бошад вагарна ақлӣ бошад андари чизе ва ҳаме натавон расед магар аз ҷиҳати ақл , ва низ гӯйем ки ҷавҳарӣ ки ба иллаташ наздиктар бошад муҳӣт буд бар он ҷавҳар ки иллаташи давртар буду ақли наздиктар ҷўҳрист ба иллати ҳамаи иллатҳо , пас воҷиб ояд ки ақл муҳӣт бошад бар ҳамаи гавҳарҳои ҷисмонӣу рӯҳонӣ ,у эзади таъолӣ бартараст аз муҳӣту муҳот , таъолии аллоҳи ани злки ълўои кбиро . Ва дигар ки ақл монандаст ба яке ки аввал шумораст , ва ҳеҷ чиз аз адад бар яке пешӣ надорад блак ҳастӣ , ҳамаи шуморҳо аз якеаст ҳамчунин ақл аввал якеасту зоти ҳамаи мълўлотсти пас маълулоти ҳама аз ақл вуҷӯд ёфтааст ҳамчунонк шуморҳо ҳама аз яке падед омадааст ,у ҳамаи ададҳо ном яке дорад чун як ҳазор ва сад ҳазору пеш ва кам номи яке бар ҳама афтодааст ,у оғози шуморҳо ҳама аз яке бошаду онҷомш низ ба яке бошад , ҳамчунин падед омадани ҳамаи чизҳо аз ақласт ,у бози ақл бар ҳамаи чизҳо муҳӣтаст ,у муҳӣт бӯдани ақл бар чизҳо гувоҳӣ ҳаме диҳад ки ҳамаи чизҳо азуи падед омадааст ки ақласт ва ҳамчунонк бидон ки андрўсти мари шуморҳоро Модат диҳад то бисёр шавад , шуморҳои ақл низ ба қӯти хеш Модат диҳад то маъқӯлот бисёр шаваду эзади таъолӣ васф кард амри хешро ки бидон офариди ҳамаи мубдиъоту махлуқот ба калима « кун » , ва ин хитоб худоӣасту хитобро ҷавҳарии хитобпазир воҷиб ояд , ва маҳол бошад ки эзади таъолӣ хитоб кунад бо чизе ки он чизи хитоб эзад надонаду хитоб раво набошад магар бо ҷавҳарӣ ки хитоби шиносад , пас гӯйем ки он ҷавҳари хитоби шинос ақласт ки тавоноӣ пазируфтани амр борӣаст , ва чун амри эзад ба пайдо кардани олам табиат расед музоф кард - аънии боз баста кард - офариниши олами табииро бо офариниши тақдирӣ ,у офариниши тақдирӣ ба манзалати фурӯд аз офариниш ибдоъӣаст , набинӣ ки мари офариниши осмонҳоу заминро « кун » бигуфт магар гуфт , қавла : « халқи алсмўоту аларзу ҷаъли алзлмоту алнўр » ва акнӯн гуфт : бёФриди осмонҳоу заминроу бикради торикҳоу равшаноиро аз баҳри онки мари осмонҳоу заминро тоқат пазируфтан фармон набӯд , ва ҳамчунин боз баста кард офариниши ҷасадҳои моро ба