Аз қавли гуруҳе аз доноёни хоҷаи шаҳиди Абулҳасани Нахшабии разии аллоҳи анҳу андарин маънӣ онаст ки аз бар фалаки алоФлоки нурӣ латифаст на мутаҳаррик ва нау сокин ки сари зибрин аз он нур борӣкасту бнФси кул пайвастааст ,у сари Фрўдинши касиф ва ситабрасту андари фалак пайвастааст , ва ҳар нафасӣ ки илмӣ аз илмҳо биомузади он илми Марвро даст боз надорад ки нест шавад , балки ӯро боқӣ кунад ва агар он илми динӣ буд парварда шуда бошад баъамали шариъату парҳез чун он нафас аз ҷасад ҷудо шавад , аз афлок ва аҷром бугзарад ва бидон нур расад ки як сари азуи бнФси кул пайвастаасту дигари сараши бФлк пайвастааст ва бидон тарафи борӣку латиф қарор гираду бнФси кул пайваста шавад , ва ҳар чаҳ нафаси бади кирдорон ва мъоқбон бошад бад-ӣни тараф қарор гирад ки бФлк пайвастааст .

Ва қавли шаҳиди андари китоб « маҳсӯл » онаст ки олами ҷисмонии фанои пазиради бохри кор , ва ӯ разии аллоҳи анҳу бтносху гаштани нафас аз ҷасадии бадӣгар ҷасадӣ гуяд .

Ва қавли деҳқон - ки писари шайхи шаҳид буду соҳиби ҷазираи хўлони пас аз бӯи ёқӯб ӯ буд - андар барзах онаст ки гуяд « барзахи нафас табиӣасту нуфуси мардум то бъолми табиӣ пайваста бошанд аз барзах раҳоӣ наёбанд ва аз бар табоиъ набошад , ва ишорат накард бчизии мари барзахро чунонк падараш кард ,у деҳқон бар бӯи ёқӯб таън кард андарин маънӣ ва гуфт ки ӯ таносухӣ буд ,у қавли бархе аз фозилони илми шариъат ҳақ онаст ки барзахи илм зоҳираст ва мислҳои ва рамзҳои шариъатаст ва чунон гуфтанд ин касон ки ҳар нафасӣ ки илми зоҳирро басӯрат хеш кунад андарин олам бошад то он замон ки бълм ақл расад , ва чун бълм ақл расад онгаҳ аз олами табиат берун шаваду бъолм ақл расад ,у сӯии ин мардумон чунонаст ки дӯзахи олам ҷисмонӣаст ва фонӣасту биҳишти олам рӯҳонӣаст ва боқӣаст , ва чунин гуфтанд ин мардумон ки қоими қиёмат ки пайғомбари халқро бадв хонд ҳар ки Марвро бҳқиқт донисту нафаси хешро бишнохт ӯ бакор кард азин олам бидон олам расаду мрўрои боздоранда ӣӣ бимонаду қавли гуруҳе аз ҳкмоءи андар барзах онаст ки барзахи илми Фкрист ,у илми фикрӣ миёнҷӣаст миёни илми шариатӣу миёни илми ақлии ин қавл наздикаст бқўли шаҳид ки барзах миёнҷӣаст аз миёни фалаку олами нафас .

Ва қавли гуруҳеи андар барзах онаст ки нафас то ҳафт мартабат бирав нагзарад бъолм ақлӣ нарасад , ҳамчунонк ҷасади бҳФтми мартабат тамом шаваду бнъмтҳоӣ ҷисмонӣ расад , мари нафасро бидон ҳафт мартабати бакор бояд то андари олами ақл бФъл ояду бнъмтҳои абадӣ ва савобҳои боқӣ расад ва аммо шарҳи ин ҳоли мо андари китоб , « мисбоҳ » гуфтаем ки ббрҳонҳои ақлӣ на бар тариқи таносух , ва на бар даъвӣ , бебурҳону қавли бўиъқўби сҷзии андари барзах ҷой чунонаст ки барзахи мари шариъатҳои паёмбаронро хоҳад ва эшонро алайҳими ассаломи худовандони давр стар хонду қоими алайҳи ассаломро худованди давр кашф хонду худованди гӯри азим низ гуядаш ва аз пеши одами алайҳи ассалом сухан гуяд вази пас қиёмат бигӯед ки чунин хоҳад бӯдан бемаънӣу бурҳонӣ , ва чунин гуяд ки нафасҳои таълимӣ ба қӯти таъйиди анбёءи алайҳими ассаломи андари олами ҷисмонӣ қарор гирифтанду бқўти худованди гӯри бузург ва рӯҳонӣ шаванд ,у наздик ӯ барзахи шароеъ анбёءаст ,у ҷои дигари ҳам бўиъқўби барзахи мари шахсҳои мардумро гуяд , ва гуяд ки нафасҳо андари шахсҳо ҳаме гирданд андарин олам то он вақт ки худованди қиёмат бибояд онгаҳ ҳар нафасӣ ки некӯкор бошад бтоиид расаду бъолми ақлӣ бар шавад ва он биҳиштаст , ва ҳар нафасӣ ки бдкрдор бошад таъйид напазираду андари олам ҷисмонӣ бимонад , ва дӯзах инаст бӯи ёқӯбро суханони неку писандида бисёраст аммо ончи андари сабот таносух гуфт ки хирадмандони нпсндиднду қавли аҳли зоҳири андар барзах онаст ки барзах гӯраст канда ӣӣ ки колбуди мардуми андар ва ниҳанду миёни эшон андарин сухан хилофӣ нест аммо андари азоби гӯру сифати мнкрўи накир ихтилофаст миёни аҳли зоҳир - ин ҷумла ки гуфта шуд гуфтори аҳл шариъатаст андари барзах ва аммо сухани табоиъёну мантиқён ва таносухён онаст ки бгўӣим аз ин пас сухани бештари мардумон аз аҳли фалсафа ва табоиъ чунонаст ки барзахи номӣ шариатӣаст ки худованд шариъат оварад , ва эшон мари худованди шариъатро номӯс гӯйанд .

Ва баъзе баному маънӣ , барзах мункир шуданду баҳрии бмънӣ мақар омаданду баном мункир шуданду сухани онкасон ки бмънӣ иқрор доданд ва он он мардумонанд аз файласуфон ки дӯзахи мари олами ҷисмониро гӯйанду биҳишти мари олами рӯҳониро ниҳанд ва ин мардумони бмзҳби ҳақиқат майл кунанд ва хоҳанд ки сухани фалсафӣу шаръиро баҳами фарози оранду мазҳаб эшон онаст ки барзахи ин шахс мардумасту қавл эшон онаст ки чун нафаси мардуми ҳқоӣқи фалсафӣу шариатӣу ақл ва маъқӯл бишносад бъолм рӯҳонӣ расад ва ҳеҷ боздоранда ӣӣ намонад ӯро аз он оламу андари олами ақлӣ бо Фариштагон бимонад андари неъматҳои абадӣ ,у қудрати ҷовдонӣ , ва ӯ сӯратӣ гардад аз илму ҳикмати нигошта бар нафасии басити илмӣу ақлӣу фикрӣу уқоби бузурги ин гуруҳи ҷовдон монданаст андари доӣраҳи табиат ва аз табиати марон қӯт хоҳанд ки нафас кул бидон қӯти ҷнбонндаҳи фалак алоФлокаст ,у фалаки алоФлоки ҷнбонндаҳи ҳамаи Флкҳост , ва он қувваи фоила баринаст табоиъу олами ҷисмониро .

Ва қавли Абулҳасани омирӣ ( ? ) андари китоби мақолот чунонаст ки меҳтарони снўён айдун гӯйанд ки маънии барзах аз аввал мавҷӯдаст мардумро аз оғози кун ӯ , влкн ҳар касе бмънӣ дигар гӯйанд ,у наздик снўён чунонаст ки зулматро ду қӯтаст , ҳардуи накӯҳида : яке шаҳвату дайгарии ҷаҳлу барзах зулматаст ки рӯҳи андрўи бад-ӣни ду қӯти накӯҳидаи нёўизд ки ҳар ду қӯт девонасту девон он касонанд ки ин ду қӯт нигоҳ доранд , ва ҳар нафасӣ ки бад-ӣни ду қӯти андар монда бошад андар барзах бошад ҳамеша ,у ҳаргизи рӯҳ ӯ бъолм нӯронӣ нарасад , ва он вақт ки нур аз зулмат ҷудо шаваду нур бар зулмат қодир шавад нафаси ин касони андари доӣраҳ зулмат бимонад ҷовдон ва чунин гуяд ки нурро ду қӯтаст ҳар ду сутӯда : яке порсоеу дигари илм ва ин ҳар ду қӯтҳои писандидаанд ва нӯронӣанд ва чунин гӯйанд ки ҳар рӯҳӣ ки порсо шаваду қӯти шаҳвониро бишиканади он вақт ки нури куллӣ бар зулмат қодир шавад ва ӯ бидон олам нӯронӣ расад ва бидон олам бимонад ҷовдон бо қадре тамому неъматии доим ва мо гўӣим ки ҷумлаи суханҳо андари нафии барзаху исботи он бар чаҳор қисматаст , қисматҳои ақлӣ ки ҳеҷ оқил аз ъқлоءи мазоҳиби мари онро боз натавонанд задан : яке қӯти онксонст ки барзахи ҳам маҳсус гӯйанд ва ҳам мавҳум ,у маҳсуси шахсҳоро хоҳанду мавҳуми мари он нурро хоҳанд ки зибри фалак алоФлокаст хоҷаи шаҳид ёд кунад ва ин низ қавл он мардумонаст каз абдон ки соҳиби ҷазираи Ироқ буд ҳикоят кунанду дигари қавли онксонст ки барзахро на маҳсус гӯйанд ва на мавҳум , ва он фалосифау даҳрёну табоиъён ва фалакёнанду сдигри қавл онкасонаст ки барзахи маҳсусро гӯйанду мавҳуми нгўинд ва он таносухёнанд бмзҳти афлотӯн даъвӣ кунанд , ва он низ тариқи бўиъқўб сҷзӣасту чаҳоруми қавли онксонст ки барзах мавҳум гӯйанду маҳсуси нгўинд ва бидон марони нурро хоҳанд ки зибр фалакаст бар тариқи хоҷаи шаҳиду писараши ҳасани масъӯд ва он Аҳмади солеҳ ( ? ) ки пеш азишон буд пас мо суханҳои шарифро ва сарҳои азимро ҷумла ёд кардем аз баҳри салоҳи худовандони ақл то касоне ки роҳ намедонанд роҳ баранду гумроҳони мари бичоргонро аз роҳ набаранду сухани ҳақро аз ботил бидонанду муҳаққиқони роҳ аз мбтлон ҷудо кунанд , ва шунӯдем ки яке аз заъифони ҷӯяндаи якеро аз олимон пурсед аз ҳолу ҳақиқати барзах , он доно аз он заъифи ҳазор дирами хости баҳоии он сухан , ва ин дирами азуи бастад ва то ин сухан мрўро бигуфт , ки « он сухан куфраст » ва ҳар касе мррўоиии кори хешро бе фармони сухан ҳаме гӯйанду хештанроу халқро ботш ҳаме баранд , чунонк худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : « Фотбъўои амри фиръавн ва мо амр фиръавн буришед иқдми қавмаи явми алқёмаҳи Фоўрдҳми алнору бӣси алўрўди алмўрўду атбъўои фии ҳзаҳи лаънау явми алқимаҳи бӣси алрФди алмрФўд . » ҳаме гуяд : пас фармони фиръавни рафтанду фармони фиръавн на рост буд фиръавни пеши қавм худ меравад рӯзи қиёмат то биорад эшонро ботш ва он бад овардан ҳолеаст вази пас эшонаст андарин ҷаҳони лаънату бурузи қиёмати он бади суд карданаст .

Инаст қавл ҳар гуруҳеи андари барзах ки ёд карда шуд , ва мо ҳақиқати барзахи бФрмони худованди рӯзи кори алмстнсри биллоҳи салавоти аллоҳи алайҳу алии обоӣаҳи алтоҳрину абноӣаҳи алокрмини андари китоб « мисбоҳ » ёд кардаем .