Рӯҳониро бдлоӣли олами ҷисмонии тавон шинохтани бадалелӣ кардани ҳудӯди худои таъолӣ . Пас гўӣими бФрмони худовандони ҳақи алайҳими ассаломи мари ҷуиндагони илми ҳақиқатро ки мо олами ҷисмониро ду асл ҳаме ёбем : яке азуи Фоӣдаҳдиҳанда чун олами ҷурмоне ки афлок ва анҷумаст ,у дигари азуи Фоӣдаҳпазир чун табоиъи чаҳоргона ки зер афлокаст . Ва зойиш аз миёни ин нару модаи се гӯна ҳаме ёбем аз маодину наботу ҳайвон ,у бҷмлгии олами ҷисмонии бад-ӣни қисмат ки гуфтем ба панҷ баҳра шуд . Ду азуи бмнзлти падару модар , ва се азишон бмнзлти фарзандон . Пас ин ҳоли ҳаме далел кунад ки олами алавии ҳам чунин ба панҷ баҳраст : ду аз ӯ бмнзлти осмону замин , ва се азуи бмнзлти ҳосили омадагон аз миёни эшон ва гувоҳӣ диҳад бар дурустии ин қавли гуфтори расӯли алайҳи ассалом : бинӣу байни рабии хумси всоӣти ҷбрил ва меколу исрофилу аллўҳ ва алқлм гуфт : миёни ману прўдгори ман панҷ миёнҷӣаст : Ҷабраилу Микоилу исрофилу лавҳу қалам . Тоўили ин хабар онаст ки прўдгори марои мрбориро хост ки тамомии падед омадани амр аз роҳ қоимаст – алайҳи афзали ассалом –у пайғамбарони алайҳим ассалом бидон насиб каз амр борӣ ёфтанд халқро бомдни қоим хабар доданду трсониднд , аишонрои анбёءи бад-ӣни сабаби хонданд ки халқро аз омадани қоим хабар доданд ,у порсии анбёءи хабар диҳандагон бошад . Ва худои таъолии мари паёмбаронро хабар диҳандагон хонд , бдончи эшон хабари қоим ба халқи расониданд ,у халқро бадв даъват карданд . Ва мари қоимро ба зот ӯ хабар хонд . Аз баҳри онк ӯ хабараст аз амри бории субҳона чунонк гуфт , қавла : ъам итсоءлўни ани алнбоءи алъзими алзии ҳам фӣаи мхтлФўн . Гуфт : аз чаҳ пурсанад аз хабари бузург ки эшон андар ӯ мухталифанд ,у бад-ӣни хабари қоимро алайҳи афзали ассалом ҳаме хоҳад ки мардумони андрў мухталифанд . Ва бештар аз мардумон ҳаме гӯйанд ки рӯзӣаст замонӣ ки муддат ӯ панҷоҳ ҳазор соласт , он рӯзӣаст ки худои таъолии андар ӯ ба халқ шумор кунад . Ва гуруҳе ҳаме гӯйанд ки он хабар Меҳдӣаст ки бияёду дайни худоӣ ошкоро кунад ,у кофарони ҳама мусулмон кунад . Ва гуруҳе ҳаме гӯйанд ки он хабари худ васии расӯли алайҳ ассаломаст . Ва аҳли ҳақиқат ҳаме гӯйанд ки он хабари он касаст ки бсбби хабар додани азуи мари паёмбаронро алайҳими ассаломи номи хбрдҳндгон лозим омад . Пас чун расӯли Мустафои алайҳи ассаломи бад-ӣни хабар ки ёд кардем моро бигуфт ки миёни ман ва он худои панҷ миёнҷӣасту нахусти ҷбрилро ёд кард ки ӯ фиришта муқаррабаст ва сафираст миёни худоӣу паёмбарони вай . Ва дигар меколро гуфт ки ҷалолу азимат ӯ афзӯнаст аз ҷалолу азимати ҷбрил ,у бози исрофилро ёд кард ки фармонҳои худои таъолӣ аз лавҳ ӯ пазирад , вазони пас лавҳро гуфт ,у бози қаламро гуфт , бад-ӣни тартиб ки ёд кардем казин панҷ миёнҷии азимтару шариф тар онаст ки Марвро бози пастар ёд кард . Ва аз он бози пастарин ба худои таъолии наздик тараст наздикии илм на наздикии масофат . Ва раво бошад ки ҷбрил ки панҷум ҳадаст аз худои таъолӣ фиришта бошад ,у қалам ки нахустин ҳад қаламӣ бошад беҷон ва беилм ,у лавҳи таҳта ӣӣ бошад беҷон аз он ки чизе бирав нависанд . Пас гўӣим ки қалам аз олами рӯҳонии бмнзлт осмонӣаст аз олами ҷисмонӣ , ва он ақл куласт ки ӯ муҳӣтаст бар ҳар ду олам , ҳамчунонк осмон муҳӣтаст бар олами ҷисмонӣ ,у лавҳ аз олами рӯҳонии бмнзлт заминаст аз олами ҷисмонӣ , ва он нафас куласт ки ӯ пазирндаи қӯтҳои ақл куласту падеди оранда Фоӣдҳоӣ ӯст мари умри ҷовидиро , ҳамчунонк замини пазирндаи осмону пазирнда қӯтҳои ӯст мари умри фониро ,у ақлро бар қалам бидон мисл заданд ки хати нависанда то аз қалам падед наёяд дониста нашавад . Ва хати андари қалам аз нафас мардум ояд ки мари нафаси мардумро ба қалами ҳеҷ монндгӣ ва пайвастагӣ нест , ҳамчунонк амри бории субҳона ба ақл пайваста шуд бе онки ақлро ба ҳувияти бории субҳонаи ҳеҷ монндгӣ ё пайвастагӣ буд , ҷузи онки падед омадани мкўнот аз ақл ёфта ҳаме шавад чунонк набишта аз қалам ёфта ҳаме шавад . Ва ҳамчунонк хирадмандон ҳар чаҳ ки набишта аз қалами ҳаме падед ояд донистаанд ки мари қаламро андари онч ҳаме нависад ҷуз фармон бурдорӣ чизе нест , ва он набиштаи мояи нафас дабираст , низ донистаанд ки мавҷӯдот каз ақли ҳаме будаш пазиради мари ақлро андарони ҷуз фармон бурдорӣ чизе нест . Ва фармони борӣ субҳонааст ки давраст аз сафаҳоти ақлу онч фурӯд азуаст . Ва мари нафасро блўҳ аз он мисл заданд ки хат аз қалам бар лавҳ падед ояд , ва то лавҳ набошад қӯтӣ каз нафаси нависанда ба қалам расад ба сӯрат пайдо нашавад . Ҳам чунин Фоӣдҳои ақли ҷуз ба пазируфтани нафаси мари онрои ду олам пайдо нашуд ,у нафасҳои ҷузе аз мардум бар дурустии ин ҳоли гувоҳӣ ҳаме диҳад , аз баҳри онки ақли андар олам ёфта нашавад магар ба нафаси мардумӣ ки онро пазируфта бошад , ва суханҳои ақл аз нафаси сухан гӯй ёфта шавад . Ва санъатҳо ки асари ақли андарон пайдо бошад мардум тавонад кардан ки ӯ нафас ҷузеаст . Пас дуруст шуд ки лавҳи нафас куллӣаст , ва пайдо шуд ки осмони олами алавӣ ақласту замини олами алавӣ нафасаст , пас аз он панҷ ҳад ки расӯли алайҳ ассалом гуфт эшон миёни ману миёни худоӣ миёнҷӣанд ду ҳадро сифат гуфта омад баробари ду рукн аз олами ҷисмонӣ ва се ҳад аз он бимонад баробари се зойиш каз илм ба ҳосил омадааст ва он исрофиласту Микоилу ҷброӣили баробари се зойиши олами ҷисмонӣ ки он маодинаст вау наботу ҳайвон . Пас гўӣим ки ҳамчунонк аз зойиши олами ҷисмонии нахусти маодин ба ҳосил омад ва пас азу набот ва пас ӯ ҳайвон лозим ояд казон ду асли азими нахустин ҷад бӯдааст , ва пас ӯ фатҳ , ва пас ӯ хаёл . Пас ҷади андари олами рӯҳонӣ баробараст бо маодини андари олами ҷисмонӣу фатҳи андари олами рӯҳонӣ баробараст ба исботи андари олами ҷисмонӣ ,у хаёли андари олами рӯҳонӣ баробараст бо ҳайвони андари олами ҷисмонӣ . Ва ҳар яке азин се зойиши олами ҷисмонии бадв қисмат шавад чунонк маодини бадв қисмат шавад : ё гавҳарҳои гудохтанӣаст ё ногудохтанӣ . Ва набот низ бадв қисматаст : ё борвараст ёбӣ барост . Ва ҳайвон низ бадв қисматаст : ё нот