Хомси рамазони санаи смон ва сулсину арбъмоӣаҳ ( панҷуми рамазони соли 438 ) дар байти алмуқаддаси шудем . Як соли шамсӣ буд ки аз хонаи берун омада будаму модом дар сафар бӯда ки ба ҳеҷ ҷои мақомӣу осоишӣ тамом наёфта будем . Байти алмуқаддасро аҳли шом ва он тарафҳо қудс гӯйанд , ва аз аҳли он вилоёт касе ки ба ҳаҷи натавонад рафтан дар ҳамон мавсим ба қудс ҳозир шавад ва ба мавқиф боистаду қурбон ид кунад , чунонкӣ одатаст , ва сол бошад ки зиёдат аз бист ҳазор халқ дар авоили моҳи зии алҳҷаҳи онҷо ҳозир шаванд ва фарзандон баранд ва суннат кунанд , ва аз диёри рӯму дигари биқоъи ҳамаи тарсоёну ҷуҳудон бисёр онҷои раванд ба зиёрати килисоу кунишат ки онҷост ,у килисои бузурги онҷо сифат карда шавад ба ҷои худ .

Саводу рстоқи байти алмуқаддаси ҳама кӯҳистонаст , ҳамаи кишоварзӣу дарахти зайтӯну анҷӣру ғайра , тамомат бе обаст ,у неъматҳои фаровон ва арзон бошад , ва кадхудоён бошанд ки ҳаряки панҷоҳ ҳазор ман равғани зайтӯн дар чоҳҳоу ҳавзҳо пар кунанд ва аз онҷо ба атроф олам баранд , ва гӯйанд ба замини шоми қаҳт набӯдааст ва аз сқот шунидам ки пайғамбарро алайҳи ассалому алслўаҳ ба хоб дид яке аз бузургон , ки гуфтӣ : « ё пайғамбари худо ! моро дар маишат ёрӣ кун » . Пайғамбари алайҳи ассалом дар ҷавоб гуфтӣ : « нону зяти шом бар ман . »

Акнӯн сифати шаҳри байт алмуқаддас кунам . Шаҳрӣаст бар сари кӯҳии ниҳода ва об нест магар аз борон ва ба рстоқҳо чашмаҳои обаст аммо ба шаҳр нест , чаҳ шаҳр бар санг ниҳодааст ,у шаҳрии бузурги сет ки он вақт ки дидеми бист ҳазор мард дар вай буданд , ва бозорҳои некӯ ва банноҳои олӣ ,у ҳамаи замини шаҳр ба таҳтаи сангҳои фарш андохта ,у ҳркҷо кӯҳ бӯдаасту баландӣ бурӣдаанд ва ҳамвора карда , чунонкӣ чун борони боради ҳамаи замини покиза шаста шавад , ва дар он шаҳр сноъ бисёранд ҳар гуруҳеро рустае ҷудо бошад ,у ҷомеъ машриқӣаст ва борӯй машриқии шаҳр борӯй ҷомеъи сет , чун аз ҷомеъ бигузарӣ саҳройии бузурги сети азими ҳамвор , ва онро соҳраҳ гӯйанд ва гӯйанд ки дашти қиёмат он хоҳад буду ҳашари мардум онҷо хоҳанд кард , бад-ӣни сабаби халқ бисёр аз атрофи олам бидонҷо омадаанду мақоми сохта то дар он шаҳр вафот ёбанд , ва чун ваъдаи ҳақи субҳонау таъолӣ дар расад , ба меодгоҳ ҳозир бошанд . Худоё дар он рӯзи паноҳи бандагон ту бошу афви ту омин ё раби Алъоламин .

Бар канораи он дашти мақбараҳоӣ сети бузург ва бисёр мавозиъи бузургвор ки мардуми онҷо намоз кунанду даст ба ҳоҷот бурдоранду эзади субҳонау таъолии ҳоҷоти эшон раво гирданд « аллоҳами тақаббули ҳоҷотноу ағФри знўбноу сиӣотноу арҳмнои брҳмтк ё арҳми алроҳмин » .

Миёни ҷомеъ ва ин дашти соҳраҳи водӣ ӣӣ сети азими жарф , ва дар он водӣ , ки ҳамчун хандақи сет , банноҳои бузурги сет бар нсқи пешинёну гунбадӣ сангин дидам тарошида ва бар сари хонае ниҳода ки аз он аҷаб тар набошад то худ онро чигуна аз ҷой бардошта бошанд ва дар афвоҳ буд ки он хона фиръавнаст ва он водии ҷаҳаннам . Пурсидам ки : « ин лақаб ки бар ин мавзе ниҳодааст ? » , гуфтанд : « ба рӯзгори хилофати умри хитоби разии аллоҳи анҳу бар он дашти соҳраҳи лашкаргоҳи бузад , ва чун бидон водӣ нагирист гуфт ин водӣ ҷаҳаннамаст » ,у мардуми авом чунин гӯйанд ҳар кас ки ба сари он водӣ шавад , овози дӯзахёни шунӯд ки садо аз онҷо барме ояд . Ман онҷо шудам аммо чизе нишнидам .

Ва чун аз шаҳр ба сӯии ҷануби ним фарсангӣ бираванд ва ба нишебии фурӯи раванди чашмаи об аз санг берун меояд , онро айн селоон гӯйанд , амморот бисёр бар сари он чашма кардаанд ,у оби он ба дияӣ мераваду онҷои амморот бисёр кардаанду бустонҳо сохта , ва гӯйанд ҳар ки бидон оби сар ва тан бишӯяд ранҷҳоу бемориҳои музмин аз ӯ зоӣл шавад ва бар он чашмаи вақфҳо бисёр кардаанд ,у байти алмуқаддасро бемористони неки сету вақф бисёр дораду халқ бисёрро дору ва шарбат диҳанд ва табибон бошанд ки аз вақф марсум ситонанд ва он бемористону масҷиди одина бар канори водӣ ҷаҳаннамаст , ва чун аз сӯии беруни масҷиди он девор ки бо водӣ аст бингаранд сад араш бошад ба сангҳои азими баровардаи чунонкии гулу гач дар миён нест ва аз андаруни масҷиди ҳамаи сари деворҳо ростаст , ва аз барои санги сахра ки онҷо бӯдааст масҷиди ҳам онҷои банно ниҳодаанд , ва ин санг сахра онаст ки худои ъзўҷли Мӯсои алайҳи ассаломро фармуд то онро қибла созад , ва чун ин ҳукм биёмаду Мӯсои онро қибла кард , басӣ назист ва ҳам дар он зӯдӣ вафот кард , то ба рӯзгори сулаймони алайҳи ассалом ки чун қиблаи сахра буд масҷид дар гирди сахраи бсохтнди чунонкии сахра дар миёни масҷид буду миҳроби халқ ва то аҳди пайғамбари мо , Муҳамади Мустафои алайҳи алслўаҳу ассалом , ҳам қибла он медонистанду намозро рӯй бидон ҷониб мекарданд , то онгоҳ ки эзади таборак ва таъолӣ фармуд ки қиблаи хона каъба бошад ,у сифати он ба ҷой худ бияёд .

Май хостам то масоҳати ин масҷиди бикунам . Гуфтам аввали ҳиأту вазъи он некӯ бидонаму бубинами баъд аз он масоҳат кунам . Муддатҳо дар он масҷид май гаштам ва назора мекардам пас дар ҷониби шимолӣ ки наздики қуббаи ёқӯби алайҳ ассаломаст бар тоқӣ навишта дидам дар санг ки тӯли ин масҷиди ҳафтсад ва чаҳор арашаст . Ва арзи сад ва панҷоҳ ва панҷ араш ба гази малику гази малик онаст ки ба хуросони он газро шоягон гӯйанд ва он як араш ва ним бошад чизакӣ камтар . Замини масҷиди фарш сангаст ва дарзҳо ба арзизи гирифтау масҷиди шарқии шаҳр ва бозораст ки чун аз бозор ба масҷиди раванд рӯй ба машриқ бошад даргоҳии азими некӯи миқдори сӣ гази иртифоъ дар бист гази арз андом дода баровардаанд ва ду ҷиноҳи бози бурӣдаи даргоҳ ва рӯй ҷиноҳу айвони даргоҳ мунаққаш карда ҳама ба миноҳои млўн ки дар гачи нишонда бар нақшӣ ки хостаанд чунон ки чашм аз дидан он хира монаду китобатӣ ҳамчунин ба нақши мино бар он даргоҳ сохтаанду лақаби султони Миср бар онҷои навишта ки чун офтоб бар он ҷо уфтад шуъоъи он чунон бошад ки ақл дар он мутаҳайир шаваду гунбадии баси бузург бар сари ин даргоҳи сохта аз санги мунҳадим ва ду дар такаллуфи сохта рӯй дарҳо ба биринҷи димишқӣ ки гӯйӣ зар тиллост .

Зари кӯфтау нақшҳои бисёр дар он карда ҳар як понздаҳи гази боло ва ҳашт гази паҳно ва ин дарро « боби алайҳи ассалом » гӯйанд . Чун аз ин дар дар раванд бар дасти рости ду равоқаст бузург ҳар як бист ва на сутун рухом дорад бо сарсутунҳоу наълҳои мрхми млўн , дарзҳо ба арзизи гирифта . Бар сари сутунҳо ториқҳо аз санг зада бегулу гач бар сари ҳам ниҳодаи чунон ки ҳар тоқии чаҳор панҷ санг беш набошад ва ин равоқ ҳо кашидааст то наздики мқсўраҳ , ва чун аз дар дар раванд бар дасти чап ки он шимоласт равоқӣ дароз кашидааст шаст ва чаҳор тоқи ҳама бар сари сутунҳои рухом ,у дарӣ дигараст ҳам бар ин девор ки онро боб алсқр гӯйанд ,у дарозии масҷид аз шимол ба ҷанубаст то чун мқсўраҳ аз он боз бурӣдааст соҳати мураббаъи омада ки қибла дар ҷануб афтодааст , ва аз ҷониби шимоли ду дар дигараст дар паҳлавии якдигар ҳар як ҳафт гази арз дар дувоздаҳ гази иртифоъ ва ин дарро боб алосбот гӯйанд , ва чун азин дар бигузарӣ ҳам бар паҳнои масҷид ки сӯй машриқ меравад боз дар гоҳе азим бузургаст ва се дар паҳлавии ҳам бар он ҷост ҳамон миқдор ки боб алосботасту ҳамаро ба оҳану биринҷ такаллуфот карда чунон ки аз он некӯтар кам бошад ва ин дарро боб алобўоб гӯйанд аз он сабаб ки мавозиъи дигари дарҳо ҷуфт ҷуфтаст магари ин се дарасту миёни он ду даргоҳ ки бар ҷониб шимоласт . Дар ин равоқ ки тоқҳои он бар пилпоиҳост қубба Эйаст ва инро ба сутунҳои муртафаъ бардошта ва онро ба қандилу мсрҷ ҳо биёроста ва онро қуббаи ёқӯби алайҳ ассалом гӯйанд ва он ҷои намоз ӯ бӯдааст ва бар паҳнои масҷид равоқӣаст ва бар он девор дарӣаст беруни он дар ду дарюза суфиёнасту онҷои ҷоҳои намозу миҳробҳои некӯи сохтау халқ аз мутасаввифа ҳамеша онҷо муҷовир бошанду намози ҳамон ҷо кунанд алои рӯзи одина ба масҷид даройанд ки овози такбир ба эшон бирасад .

Ва бар рукни шимолии масҷид равоқӣ некӯасту қуббае бузурги некӯ ва бар қубба навиштааст ки ҳозои миҳроби закариё алнабӣ алайҳи ассалом ва гӯйанд ӯ ӣнҷо намоз кардӣ пайваста , ва бар девори шарқӣ дар миёни ҷои масҷиди даргоҳӣ азимаст ба такаллуф сохтаанд аз санги мунҳадим ки гӯйӣ аз санги икпораҳ тарошидаанд ба болои панҷоҳ газу паҳнои сӣ газу наққошӣ ва нақорӣ карда ва даҳ дар некӯ бар он даргоҳи ниҳодаи чунон ки миён ҳар ду дар ба як поя беш нест ва бар дарҳо такаллуф бисёр карда аз оҳану биринҷи димишқу ҳалқаҳоу мехҳо бар он зада ва гӯйанд ин даргоҳро сулаймони бен Довӯди алайҳи ассалом сохтааст аз баҳри падараш ва чун ба даргоҳ дар раванд рӯй сӯии машриқ аз он ду дар ончӣ бар дасти рости боб алрҳмаҳ гӯйанду дигарро боби алтўбаҳ ва гӯйанд ин дараст ки эзади субҳонау таъолии тавбаи Довӯди алайҳи ассалом онҷо напазируфт ва бар ин даргоҳ масҷидӣаст нағз вақте чунон бӯда ки даҳлезӣу даҳлезро масҷид сохтаанд ва онро ба анвоъи фарш ҳо биёростау худоами он ҷудогона бошаду мардум бисёр онҷои раванд ва намоз кунанду тақарруби ҷӯянд ба худои таборак ва таъолӣ бидон ки онҷои тавбаи Довӯди алайҳи ассаломи қабули афтодаи ҳамаи халқ умед доранд ва аз маъсият бозгарданд ва гӯйанд Довӯди алайҳи ассаломи пой аз Утба дар андаруни ниҳода буд ки ваҳй омад ба бишорат ки эзади субҳонау таъолии тавба ӯ пазируфт ӯ ҳамон ҷо мақом кард ва ба тоъат машғӯл шуд ва ман ки Носирам дар он мақом намоз кардам ва аз худои субҳонау таъолии тавфиқи тоъату тбро аз маъсияти тлбидми худои субҳонау таъолии ҳамаи бандагонро тавфиқи ончии ризоӣ ӯ дар онаст рӯзӣ кунод ва аз маъсияти тавбаи дҳод ба ҳақи Муҳамаду ?алаи тоҳирин .

Ва бар девори шарқӣ чун ба гӯша расад ки ҷанӯбӣасту қибла бар зилъ ҷанӯбӣасту пеши девори шимолӣ масҷидӣаст сардоб ки ба дараҷаҳои бисёр фурӯ бояд шудан ва он бист газ дар понздаҳ бошаду сақфи сангин бар сутунҳои рухом . Ва маҳди исои онҷо ниҳодааст ва он маҳд сангинасту бузурги чунон ки мардум дар онҷо намоз кунанд ва ман дар онҷо намоз кардам ва онро дар замин сахт кардаанд чунон ки наҷунбед ва он Меҳдӣаст ки исо ба туфулият дар онҷо буд ва бо мардум сухан мегуфту маҳд дар ин масҷид ба ҷои миҳроб ниҳодаанду миҳроби Марями алайҳои ассалом дар ин масҷидаст бар ҷониби машриқу миҳробии дигар аз он закариёи алайҳи ассалом дар ӣнҷосту оёти қуръон ки дар ҳақи закариёу Марям омадааст низ бар он миҳробҳо навиштаанд ва гӯйанд муваллиди исои алайҳи ассалом дар ин масҷид бӯда . Сангӣ аз ин сутунҳо нишони ду ангушт дорад ки гӯйӣ касе ба ду ангушти онро гирифтааст . Гӯйанд ба вақти вазъи ҳамли Марями он ду сутунро ба ду ангушти гирифта буд ва ин масҷид маърӯфаст ба маҳди исои алайҳи ассалому қандилҳои бисёр биринҷину нуқраи гини овехтаи чунон ки ҳамаи шабҳо сӯзад . Ва чун аз дар ин масҷид бигузарӣ ҳам бар девори шарқӣ чун ба гӯшаи масҷид бузург расанд масҷидӣ дигараст азими некӯи дубораи бузургтар аз масҷиди маҳди исо ва онро масҷид алақсо гӯйанд . Ва онаст ки худои ъзўҷли Мустафоро слии аллоҳи алайҳу силами шаби миъроҷ аз Макка онҷо оварад ва аз онҷо ба осмон шуд чунон ки дар қуръони онро ёд кардааст субҳони алзии асрии бъбдаҳи Лайлои ман алмсҷдолҳроми илои алмсҷдолоқсии алоиаҳ ва он ҷоро иморатӣ ба такаллуф кардаанду фаршҳои покизаи афкандау ходимони ҷудогонаи истода ҳамеша хизмати онро кунанд .

Ва чун ба девор ҷанӯбӣ бозгардӣ аз он гӯшаи миқдори дивист газ пӯшиш нест ва соҳатасту пӯшиши масҷиди бузург ки мқсўраҳ дар ӯст бар девор ҷанӯбӣасту ғарбӣ . Ин пӯшишро чаҳорсад ва бист араш тӯласт дар сад ва панҷоҳ араш арз ва дивист ва ҳаштод сутун рухомӣаст ва бар сари астўонаҳҳо тоқӣ аз санги дрздаҳ ва ҳама меон ду сутуни шаш газаст ҳамаи фарши рухом млўн андохта ва дарзҳоро ба арзизи гирифтау мқсўраҳ бар васати девор ҷанӯбӣаст бисёр бузурги чунон ки шонздаҳи сутун дар онҷост . Ва қуббае низ азими бузурги мунаққаш ба минои чунон ки сифат карда омад ва дар он ҷои ҳасирҳое мағрибӣ андохтау қандилҳоу мсрҷҳо ҷдоҷдо ба силсилаҳо овехтааст . Ва миҳробии бузург сохтаанд ҳамаи мунаққаш ба мино ва ду ҷониби миҳроби ду амӯд рухомаст ба ранги ақиқи сурх ,у тамомати азораҳи мқсўраҳи рухомҳои млўн ва бар дасти рости миҳроб Муъовияаст , ва бар дасти чапи миҳроб умраст разии аллоҳи анҳу ,у сақфи ин масҷид ба чӯб пӯшидааст мунаққашу мутакаллиф ва бар девори мқсўраҳ ки бо ҷониб соҳатаст понздаҳ даргоҳаст , дарҳои ба такаллуф бар онҷои ниҳода ҳар як даҳ газ улувва дар шаш гази арз , даҳ аз он ҷумла бар он девор ки чаҳорсад ва бист газаст , ва панҷ бар онкии сад ва панҷоҳ газаст , ва аз ҷумлаи он дарҳо яке биринҷӣ беш аз ҳад ба такаллуфу некуӣ сохтаанд чунон ки гӯйӣ зарринаст ба сими сӯхта нақш кардау номи мأмўни Халифа бар онҷост , гӯйанд мأмўн аз Бағдод фиристодааст ва чун ҳамаи дарҳо боз кунанд андаруни масҷиди чунон равшан шавад ки гӯйии соҳат бесақфаст аммо вақте ки бод ва борон бошад ва дарҳо боз накунанд равшанӣ аз равзан ҳо бошад .

Ва бар чаҳор ҷониби ин пӯшиш аз он шаҳрӣ аз шаҳрҳои шому Ироқи сандӯқҳост ва муҷовирон нишаста чунон ки андари масҷид ҳаромаст ба Маккаи шрФҳооллаҳи таъолӣ . Ва аз беруни пӯшиш бар девори бузург ки зикр рафт равоқӣаст ба чиҳил ва ду тоқу ҳамаи сутунҳоаш аз рухоми млўн . Ва ин равоқ бо равоқи мағрибии пайваста ва дар андаруни пӯшиши ҳавзӣ дар заминаст ки чун сар ниҳода бошад замин мастурӣ бошад ҷиҳати об то чун борон ояд дар онҷо равад , ва бар девори чнўбӣ дарӣасту онҷои мтўзосту об ки агар касе муҳтоҷ вузӯ шавад дар он ҷо раваду таҷдид вузӯ кунад чаҳ агар аз масҷид берун шавад ба намоз нарасаду намоз фӯт шавад аз бузургии масҷид . Ва ҳамаи пушти бомҳо ба арзиз андӯда бошад , ва дар замини масҷиди ҳавзҳо ва обгирҳо бисёраст дар замини бурӣда чаҳ масҷид ба як бор бар сар сангаст чунон ки ҳар чанд борони баборади ҳеҷ об бидон фурӯд ояд , вау ҳавзҳои сангин дар зери новдонҳо ниҳодаи сӯрохӣ дар зери он ки об аз он сӯрох ба муҷрӣ равад ва ба ҳавз расад мулаввас ношудау осеб ба вай нарасида . Ва дар се фарсангии шаҳр обгирӣ дидам азим ки обҳо ки аз кӯҳ фурӯд ояд дар онҷо ҷамъ шавад ва онро роҳ сохтанд ки ба ҷомеъ шаҳр равад , ва дар ҳамаи шаҳри фарохии об дар ҷомеъ бошад , аммо дар ҳамаи сароҳо ҳавзҳои об бошад аз оби борон ки онҷои ҷуз борон несту ҳаркаси оби бом худ гирад . Ва гармобаҳо ва ҳар чаҳ бошад ҳамаи об борон бошад , ва ин ҳавзҳо ки дар ҷомеъаст ҳаргизи муҳтоҷ иморат набошад ки санг хорааст , ва агар шқӣ ё сӯрохӣ бӯда бошад чунон муҳкам кардаанд ки ҳаргиз хароб нашавад , ва чунин гуфтаанд ки инро сулаймони алайҳ ассалом кардааст ,у сари ҳавзҳо чунонаст ки чун танурӣу сари чоҳӣ сангинаст бар сар ҳар ҳавзӣ то ҳеҷ чиз дар он науфтад ,у об май дӯди чунон ки ҳаво софӣ шавад ва асар намонад ҳануз Қатароти борон ҳаме чакад .