Аз ҳукамои он гуруҳ ки гуфтанд : ҳиўлӣу макон қадямонанд , мари замонро ҷавҳар ниҳоданд ва гуфтанд ( ки ) замон ҷавҳарӣаст дарозу қадим , ва рад карданд қавли он ҳукаморо ки мари замонро адади ҳаракот ҷисм гуфтанд , ва гуфтанд ки агар замони адади ҳаракоти ҷисм будӣ , раво набӯдӣ ки ду мутаҳаррики андари як замон ба ду адади мутафовит ҳаракат кардандӣ . Ва ҳакими Эрон шаҳрӣ гуфтааст ки замону даҳру муддат , ном ҳоӣаст ки маънӣ ( он ) аз як ҷавҳараст ,у замони далели илм худоӣаст , чунонкии макони далели қудрат худоӣасту ҳаракати далели феъл худоӣасту ҷисми далели қӯт худоӣаст , ва ҳар яке аз ин чаҳор бениҳоят ва қадимасту замони ҷавҳарӣ равандааст ва беқарор . ( ва ) қавли Муҳамади закариё ки ( бар асар ) Эрони шаҳрӣ рафтааст , ҳам инаст ( ки гуяд : замони ҷавҳарӣ гузарандааст . ) ва мо гӯйем ки замон чизе нест магари гаштани ҳолҳои ҷисми пас якдигар то чу ҷисм аз ҳоле ба ҳоле шавад , ончӣ ба миёни ин ду ҳол бошад , мари онро ( ҳаме ) замон гӯйанд . Ва ончии мар ӯро ҳол гузаранда нест , ( мар ӯро ) замон гузаранда нест , бал ки ҳол ӯ якеасту мари як ҳолро дарозӣ набошад . Ва далел бар дурустии ин қавл онаст ки ( ончии ҳол ӯ гардандааст ҷисмасту замон онаст ки ) андар ӯ ҷисм аз ҳоле ба ҳоле дигар шавад , чунонкӣ аз равшаноӣ ба торикӣ расаду мари он муддатро рӯз гӯйанд , ё аз торикӣ ба равшаноӣ расаду мари он муддатро шаб гӯйанд , ё ҷисми наботу ҳайвон аз хурдӣ бузург шавад ( ва ) мари он муддатро умр гӯйанду ҷузи он . Ва чу мар ҳар ҳоли гарданда ӣиро гаштани ҳол ӯ андар замонасту ҳол ӯ ҷуз ба замон гарданда несту ончии ҳол ӯ гардандааст ҷисмасту гаштани ҳоли ҷисм ҳаракатаст , пайдо омад ки замони ҷузи ҳаракат ( ҷисм ) чизе нест ва низ пайдо омад ки ончӣ ӯ на ҷисмаст , ҳол ӯ гарданда нест . Ва ончии ҳол ӯ гарданда нест , замон бар ӯ гузаранда нест , чаҳ агар замон бар ӯ гузаранда будӣ ҳол ӯ низ бгштӣ , чунонкии ҳоли ҷисми гашт ки замон бар ӯ гузаранда буд .

Ва чу гаштани ҳоли чизеи мари гузаштани замонро бар ӯ воҷиб оранда бошаду ногаштани ҳоли чизи мари гузаштани замонро бар ӯ аз ӯ нафй кунанда бошад , пас пайдо омад ки ончии ҳол ӯ гарданда нест , мар ӯро замон нест ва чу ҳоли гарданда ҷисмаст , ҳоли ногарданда на ҷисмаст . Набинӣ ки ҳамаи уқало бидонча муттафиқанд бар онкии худоӣ ҷисм нест ( муттафиқанд бар онкӣ ) ӯ – субҳона – аз замон бартараст ? ва чу мар ҳар чизеи бўдширо оғозӣ ва анҷомӣаст , оғози кун ӯ низ роҳ ӯст ки ӯ андари он роҳи сӯии фасод равандааст . Ва мари он чизи бошидаро андари ин роҳи дарози ҳолҳои гардандааст пас якдигар то чунон ҳамеи намоядаш ки чизе бар ӯ ҳаме бугзарад . Ва он чиз на ҷавҳараст – чунонкии ин гуруҳ гуфтанд – бал ки он гаштани аҳвол ҷисм ӯст ба дигргўнаҳ шуданҳои гӯногӯн . Ва чу бӯда шуда аз аҷсом сӯй нобӯда шудан равандааст , мар ӯро андари ин роҳи ҳеҷ Бақоӣ нест . Ва бидонча ӯ аз ҳоле ба ҳоле ҳаме шавад , ҳамеи гумони барад ки бар ӯ чизе ҳаме гузарад ки ҷузвҳои он чизи пас якдигараст ( то онкӣ агар замони ҷавҳарӣ басит бошад , маҳол бошад ки мар ӯро ҷузвҳо бошад , аз баҳри онкии мтҷзӣ мураккаб бошад на басит , ва агар замон ҷавҳар бошад маҳол бошад ки ночиз ҳаме шавад чунонкӣ ) замони гузаштаи ночиз шудааст ,у ҷавҳар ночизшўндаҳ набошад . Ва касе ки некӯ бингарад , бибинад ин ( бӯда шударо ки ӯ андари ҳол ) вуҷӯди хеш бар як ҳоласт вази вуҷӯди вази сабот ӯ чизе нагузаштааст аз оғози вуҷӯд ӯ то ба охир ( каз ин олами мтлўн ) берун шавад , бал ( ки ) аҳволи ҷисм ӯ гӯногӯн гаштааст ( ва ) ба сабаби гаштани ҳолҳои ҷисми хештану гаштани ҳолҳои олами ҷисмии мари чизе бо ҷузвҳои бисёр (ро ) ҳаме бар хештани гузарандаи пиндорад . Ва чу ҳоли чизҳои бўдшӣ инасту ончӣ ба зер будаш андар наёяд аз чизе ( дигар ) ӯ сӯии фасод ба бозгаштан бидон чиз каз ӯ падед омада бошад наравад , пас ӯ андари як ҳоли хос хеш бошаду ҳоле аз ӯ нагузашта ( бошад , ) лоҷарами замон бар ӯ гузаранда набошад , аз баҳри онкӣ дуруст кардем ки замони ҷузи гаштани ҳолҳои ҷисм чизе несту гаштани ҳоли ҷузи мари чизи ҷисмониро набошад ба ҳаракат ӯу ончӣ ӯ ҷисмонӣ набошад ҳол ӯ нагардад , чунонкии гуфтем .

фасл

( гӯйем ки андари ин тасаввур кардани мари замонро ҷавҳарии қадими гузаранда , ҷузи тасаввурии маҳолу хатоеи азиму зӣоне бузург нест . Аммо ин тасаввур маҳол бидон рӯйаст ки агар замон ҷавҳарӣасту ончӣ аз ӯ гузаштааст ночиз шудааст ва ончӣ наёмадааст мавҷӯд нест , пас аз ӯ ҷузи он як ҷузв ки мар ӯро акнӯн гӯйанд ва он пдидоиндаҳасту ночизи шаванда , чизе зоҳир несту падеди оянда муҳаддис бошаду муҳаддис қадим набошаду ончӣ аз ӯ ҳеҷ ҷузвии собиту қоим ба зот набошаду адам пазир бошад , ӯ ҷавҳар набошад . Аммо хатоеи азиму зӣонеи бузурги андари ин тасаввур бидон рӯйаст ки ҳар ки мари замонро надонад ки чист , ба ҳақиқати он каси тасаввури кндкаҳи худои таъолиро ҳад ва замонасту замон бар ӯ гузарандааст . Ва бад-ӣни тасаввури он каси мари худоиро муҳаддис тасаввур карда бошад , аз баҳри онкӣ маълумаст ҳам мари ҳукамои дайнро ва ҳам мари ҳукамои илми илоҳиро ба бурҳонҳои ақлӣ , ки олами ҷисмӣ муҳаддисаст ва чу замони ҷавҳар гузаранда бошад он замон ки пеш аз он бӯдааст ки худои таъолии мари ин оламро бёФрид гузашта бошад ,у охири он замон ки худои таъолии андар ӯ беолам буд он соъат бӯда бошад ки худои таъолии мари ин оламро андар ӯ бёФрид , ва чу мари он замонро охир буд , лозим ояд ки мари замони худои таъолиро аввалӣ бошад то ба охир расаду ончии мари замон ӯро аввал ва охир бошад , ӯ муҳаддис бошад . Пас дуруст кардем ки он кас ки мари замонро ҷавҳар гуяд , мари худоиро муҳаддис гуфта бошад . Ва ҳамаи таҳайюри мари Муҳамади закариёро ки чандон сухан мулҳидона гуфтааст ва ба охири мазҳаби таваққуфро ихтиёр кардааст ва гуфтааст : андари ончӣ ҳаме надонам аз корҳо таваққуф кардаму худои марои бад-ӣни таваққуф уқубат накунад , бад-ӣн сабаб бӯдааст ки замонро ҷавҳарии қадим тасаввур кардаасту гузаранда . )

( ва он гоҳ гуфтааст : будаш олам аз сонеъи ҳаким аз ду рӯй берун нест : ё олам аз ӯ ба табъ бӯда шудаасту матбӯъ муҳаддисаст , пас лозим ояд ки сонеъ низ муҳаддис бошад , аз баҳри онкии табъ аз феъли фурӯи ноистду ончӣ будаш ӯ аз бошонндаҳ ӯ ба табъ бошонндаҳ бошад , миёни бошонндаҳ ва бӯда шуда аз ӯ ба табъи муддатӣ мутаноҳӣ бошад , чунонкии андари он муддат мумкин бошад ки он чиз бӯда шуда аз он чиз ки аз ӯ бӯда шавад ббошд , чунонкии миёни хостни моҳӣ аз обгир ба табъ ба муддатӣ мутаноҳӣ бошад , пас воҷиб ояд ки олам аз сонеъи хеш ба муддатии мутаноҳӣ сипастар мавҷӯд шуда бошаду ончӣ ӯ аз чизеи муҳаддис ба муддатии мутаноҳии қадим тар бошад ӯ низ муҳаддис бошад , пас воҷиб омад ки сонеъи олам ки олам аз ӯ ба табъ ӯ бӯда шавад , муҳаддис бошад . Ва агар олам аз сонеъ ба хост ӯ бӯда шудааст ва бо сонеъи андари азали чизеи дигар набӯдааст ки мар ӯро бад-ӣн хост овардааст то мари оламро бёФридаҳаст аз он хост ки ӯ андари азал бар он буд то аз ноофаридани олам , пас мари оламро чаро офарид ? он гоҳ гуфтааст ки чу ҳаме байнем ки худои таъолӣ аз хости но офаридани олам ба хост офаридан он омадааст , воҷиб ояд ки бо худои таъолӣ низ қадӣмӣ дигар бӯдааст ва он дигари қадими мар ӯро бад-ӣн феъл овардааст . )

( он гоҳ гуфтааст ки он дигари қадим нафас бӯдааст ки зинда ва ҷоҳил бӯдааст . Ва гуфтааст ки ҳиўлӣ низ азалӣ бӯдааст то нафас ба нодонии хеш бар ҳиўлии фитна шудаасту андари ҳиўлӣ овехтааст ва аз ӯ сӯратҳо ҳаме кардааст аз баҳр ёфтан лаззоти ҷисмонӣ аз ӯ . Ва чу ҳиўлии мари сӯратро дасти боздоранда буд ва аз ин табъи гурезанда буд , бар худои қодиру раҳим воҷиб шуд мари нафасро фарёд расӣдан то аз ин балои барраад , ва он фарёд расӣдан аз ӯ – субҳона – мари нафасро он буд ки худои мари ин оламро бёФриду сӯратҳои қавӣу дарози зиндагонии андар ӯ падед оварад то нафаси андари ин сӯратҳо лаззоти ҷисмонӣ ҳаме ёбаду мардумро падед оварад . Ва мари ақлро аз ҷавҳари илоҳяти хеши сӯии мардуми андари ин олам фиристод то мари нафасро андари ҳайкали мардум бедор кунаду бнмоидш ба фармони борӣ – субҳона – ки ин олами ҷой ӯ несту мар ӯро хатое аўФтодаҳаст – бар ин гӯна ки ёд кардем – то ин олам карда шудааст ва бигӯед ақли мардумро ки чу нафас ба ҳиўлии андар овехтааст , ҳамеи пиндорад ки агар аз ӯ ҷудо шавад мар ӯро ҳастӣ намонад , то чу нафаси мардум аз ин ҳол ки ёд кардем хабар ёбад , мари олами алавиро бишносад ва аз ин олам ҳазар кунад то ба олами хеш ки он ҷои роҳат ва неъматаст боз расад . Ва гуфтааст ки мардуми бад-ӣн олам нарасад магар ба фалсафа , ва ҳар ки фалсафаи биомузаду олами хешро бишносад ва кам озор бошад ва дониш омӯзад , аз ин шиддати баррааду дигари нуфуси андари ин олами ҳаме монанди то он гоҳ ки ҳамаи нафасҳо андари ҳайкали мардумӣ ба илми фалсафа аз ин роз огоҳ шаванду қасди олам хеш кунанду ҳама ба куллияти онҷо боз расанд , он гоҳи ин олам бархезаду ҳиўлӣ аз ин банд кушода шавад , ҳам чунон ки андар азал бӯдааст . )

(у айби андари ин тариқат онаст ки гуфтааст : замони ҷавҳарӣ гузарандааст . Аз баҳри онкӣ агар чунин бошад – чунонкии гуфтем – он замон ки пеши азоФринш олам бӯдааст , бар олам гузашта бошаду охири он замон агар чаҳ дароз бӯдааст , аввал офаридан ин олам бошаду ончии мари баъзеро аз замон ӯ охир бошад , мари он баъзро аввал бошад ,у ончии мари баъзеро аз замон ӯ аввал ва охир бошад , ӯ муҳаддис бошад ва ин рой фасод бошад . Ва чу фасоди ин қавли бад-ӣн бузургӣасту ҳама ҳукамо мақаранд ба азаляти сонеъи олам , ин мавзӯ ки бар ӯ ҳамеи ҳдсро лозими орад , ботил бошад . Ва чу фасоди ин рой зоҳираст бад-ӣн рӯй ки ёд кардем , воҷибаст донистан ки замони гаштани ҳолҳои чизҳои ҳол гардандааст пас якдигар , ) ва чизҳои бўдшӣ бидонча аҳволи эшон гардандааст ( зер ) замонанд бидонча андари ҳаракот аз ҳол ба ҳол ҳаме шаванд ,у нафас ки ӯ чашма ҳаракатасту кули ҳаракат аз ӯст – чунонкии андари боби ҳаракати гуфтем – ( иллат ) замонасту замон бар ӯ гузаранда несту борӣ - субҳонау таъолӣ – падеди орандаи иллат замонаст на аз чизе .

Ва бибояд донистан ки чунонкии маҳсусот ( ба зер ) замонаст , маъқӯлот аз замон бартараст ,у чунонкии тақдиру тасвири андар замонаст , ибдоъ на андар замонаст . Аз баҳри онкии ончии муқаддар ва мусаввираст , тақдиру тасвир ӯ бар чизеаст ,у ончии муқаддар ва мусаввир ӯст на аз чизеаст ,у ончӣ будаш ӯ аз чизеаст , бозгашт ӯ бидон чизаст ( каз ӯ ) пайдо омадааст ,у ончӣ ба ибдоъ на аз чизеи пайдо омадааст , ӯ қадимасту мар ӯро ночиз шудан ва фасод нест , аз баҳри онкӣ на чизе Айнӣаст ки он чизи мубдиъ бадв бозгардад , бал ( ки ) абадӣ бошад . Ва худои таъолии абадӣ офарӣдаасту чизи абадии тақдиркунандау ҳоли гардонандаи чиз замонӣаст . Ва ин қавлӣ шоФӣаст .

Ва далел бар онкии кашидагии замони пас якдигар бӯдани ҳолҳои он ҷисмонӣаст ки ҳолаш гардандааст –у гуруҳеи мари онро ҳамеи ҷавҳарӣ гумон баранд – онаст ки чу ончии замон бар ӯ гузаранда аст бархезад , замон ӯ бо ӯ бархезад , чунонкӣ ҳар ки бимиради замон ӯ бархезад . Пас агар фалак ки ҳаракат ӯ бартар аз ҳама ҳаракот аст бархезад , замон ба ҷумлагӣ бархезад . Аммо даҳр на замонаст , бали зиндагии зиндаи доранда ӣ зот хешаст – чунонкии замони зиндагӣ чизеаст ки мар ӯро зиндаи дорандаи ҷуз зот ӯст –у мари даҳрро рафтан нест албата , бал ( ки ) он як ҳоласт , аз баҳри онкӣ ( ӯ ) зиндагӣу сабот чизеаст ки ҳол ӯ гарданда нест . Ва чу мари ин ҳақро тасаввур карда шавад , замонро бар рӯҳонӣот гуфта наёяду ҷӯянда мутаҳайир намонад . Ва ллаҳи алҳмд .