Пас аз онкии сухани андар замон гуфта шуд , қавли андари таркиб воҷиб омад гуфтан , аз баҳри онкии таркиби маволеди андар замонасту гаштани аҳволи пас якдигар ки мари онро ҳаме замон гӯйанд , ҷуз бар мураккабот нест .

Пас гӯйем ки мураккаб ба нахустин қисмат бар ду гӯнааст : яке онаст ки таркиб ӯ зоҳиртараст ва он чизе бошад каз ду гавҳар мураккаб бошад – чу таркиби ангуштарӣ аз сим ва аз нигин – ё бештар аз ду гавҳар – чу таркиби лагом аз дўолу симу оҳану ҷузи он - ,у дигар онаст ки таркиб ӯ ( пӯшидааст ва он чизе бошад ки аз як ҷавҳар бошад – чу замину обу ҷузи он – 0у далел бар онкии ончии таркиб ӯ ) аз ҷавоҳир мухталифаст мураккабаст , онаст ки ҷавоҳири мухталифи андари як сӯрат ё ба зот ояд хеш ояд ва он ба ҳаракат ( табиӣ бошад , ё ба хости дайгарӣ ) ояд ва он ба ҷабр ва қисир бошад ва ба ҳаракати ародӣ , ва он сӯрат ки саботу вуҷӯд ӯ ба ҷамъ шудани ҷавоҳир мухталиф бошад , чизе ( набошад ба айн ) хеш то ҷавоҳири мухталифи қасди он айн кунанду андар ӯ гирд оянд , ва низ ҷавоҳири мухталифи андари сӯратии ҷуз ба қасд ҷамъ нашавад (у қасд ба хост ) бошаду мари табъро иродат нест , чунонкии андари қавли ҳаракати гуфтем ки табъ қисирасту қисири хилоф иродатаст , пас бимонад онкии ҷамъ шудани ҷавоҳири мухталифи андари сӯратӣ ба ҳаракати ҷуз эшон бошаду ҷузи ҳаракати табиии ҳаракат ародӣаст , пас дуруст шуд ки ҳар сӯратӣ ки андар ӯ ҷавоҳир мухталифаст , ба ҷабру қисири мураккаб шудаасту мураккаб ӯ худованди ҳаракат ародӣаст . Ва он гоҳ гӯйем ки фалак бо ончӣ андар ӯст ( аз ) ҷавоҳири мухталиф ки мар ҳар якеро аз он табъӣу сӯратӣу феълӣу ҳоле дигараст , аз ани сӯратҳост ки ба хости худованди ҳаракати ародӣ ( ҷамъ ) шудааст ва таркиб ёфтааст , ва ин бурҳонӣ равшанаст . Ва далел бар онкии ончии таркиб ӯ аз як ҷавҳар (аст ) – чу замину обу ҷузи он – мураккабаст , ( онаст ) ки мари ҷумлагии ин аҷсомро таркибӣ куллӣаст бар муқтазои ҳикмату таҳсили ғаразӣ ки он ғарази ҷузи бад-ӣни таркиб ҳосил нашавад , ҳарчанд ( ки осор ) таркиби ҷузвии андар ҳар яке аз эшон зоҳираст бидонча аҷзоӣ ҳар ҷисмӣ аз ин аҷсоми чаҳоргонаи қасди сӯии маркази оламро доранд беонкӣ ( мари эшонро ) андари марказ ҷойаст ва бар якдигар аўФтодаҳанду мақҳури монда аз расӣдан бидон ҷой ки мари онро ба зоти хеши ҳеҷ азмӣ несту фарохӣ . ( пас ) осори қаҳр ки бар аҷсом пайдост далоил таркибаст , аз баҳри онкии таркиби ҷузи қаҳр чизе нест мари чизро ба хости қоҳир ӯ . Ва таркиби куллӣ ( мари аҷсомро ) бар муқтазои ҳикмату таҳсили ғараз ки он ғараз ҷуз бидон таркиб ҳосил нашавад онаст ки андари маркази олами ҷисмӣ сахтаст ки он хок (аст )у мари таркиби наботу ҳайвонро аз ӯ шоистааст аз баҳри дайри кушодани аҷзои ин ҷавҳар аз якдигар чу азоФти он ( ба ) хоҳарон ( ӯ ) карда шавад , ва низ то набот (ро ) сари андар ӯ сахт шавад ва науфтад ва ( ба ) бехҳои хеш ки он даҳон ҳои ӯст мари ғизои хешро ба омехтани он ба об ҳаме кашад ,у об ба замин такя кардааст ва бо ӯ ҳамеомезад мари сохта шудани мураккаботи ҷузвиро аз эшон то аз хок бо об чизе ояд нарм ки чу аз андарун ӯ чизе биафзояд бишкофад ва биҷунбад то ҳаракат тавонад кардан ва нашканад ,у ҳайвон низ бад-ӣни ҷисми сахт аз ҷой битавонад рафтан ба талаби ҳоҷатҳои хеш ,у бози ҳавои бартар аз ин ду гавҳар истодааст ки ҷавҳарӣаст нарму шаклпазир ба ҳамаи шаклӣ ки андар ӯ ояд аз ашкол ки бар гавҳар заминӣ бошад то ҳар чаҳ биҷунбад андари ин ҷавҳари нарм аз наботу ҳайвон аз ҷунбиши бознмонду мари обро ки ба бухор бадв шавад хуш кунад , пас аз анкаҳ аз пухтагии талх ва шӯр гашта бошад , чунонкӣ ( дрёҳост ,у бартар аз ҳаво атшаст ки шуъоъи офтобу дигари кавокиби мари қӯт ӯро ) ҳамеи сӯии маркази фурӯди оранди андар ( кушодагии ҷавҳари ҳаво то мар ) обро ба гармии сӯии ҳаво бар кашад то он ( об ) талх каз ӯ мари наботу ҳайвонро ғизо нест , ба миёнҷии ҳавои шоиста ( ғизои набот ва ) ҳайвон шавад ,у қӯти оташи мари пойҳои наботро сӯй хеш баркашад то ба ҳаво бар ояд ва ҳар чанд оташи мари наботро ( пой ) бартар кашад , наботи мари сари хеш аз баҳр кашӣдан ғизои вази бими ҷудои мондан аз ону ҳалок шудан фурӯтар кашад то ба сабаби ин ду кушандаи набот боло гираду бор ӯ андари ҳаво хуш гардад . Ва мақсӯди сонеъи ҳаким бар ин таркиби куллӣ ки ёд кардем ҳосил ҳаме ояд ва ҳар ки хоҳад ки мари ин ҳикматро ки андари таркиб куллӣаст бар аҷсом олимӣ бибинад , андеша кунад ки агар ҳавои андари маркази олам будӣу хок аз ӯ бартар будӣ чигуна будӣ , то бибинад каз ин фавойид ки ёд кардему ҳосил омадааст , ҳеҷ чиз ҳосил наомадӣ вази наботу ҳайвони чизе вуҷӯд наёфтӣ .

Он гоҳ гӯйем ки ба дигари қисмати мураккабот бар ду рӯйаст : яке аз ӯ мураккабот куллӣаст чу афлоку кавокибу ИМАот ,у дигар аз ӯ ҷузвӣаст ва он таркиб маволедаст чу наботу ҳайвон ки будаш он ба замонаст . Яъне аз ҳол ба ҳоли гаштан ба миёнҷии коркунон аз тухмҳоу бехҳои набот ва ( аз ) нутфаҳои ҳайвонот ки андари он қӯтҳои сонеъааст вази қӯтҳои афлоку нуҷум ки сӯии маркази олам ояндааст аз баҳри расонӣдани мари ин бӯданиҳоро камоли он вази қӯтҳои тФъилӣу инфеъолӣ ки андари аҷсоми чаҳоргона оламаст то ин мураккаботи ҷузвӣ ба ёрии ин фоилон ( мари якдигарро андари ин таркиби ҳосил ҳаме ояд ва ҳар яке аз ин фоилон ) мари феълиро ки ӯ бидон махсӯсаст кори ҳамеи бандади андар ( ин ) трокибу муттафиқ шудани коркунон ки корҳои эшон мухталиф бошад андари як сунъ , ҷуз ба хости як сонеъ ки он корҳо аз он коркунон ба хост ӯ ояд набошад , чунонкии дасти афзорҳои дурудгарӣ бо тафовути ону даврии он аз якдигар то яке олат битарошаду дайгарии гирди бабрад ва се дигар сӯрох кунад ва чаҳорум барандад , андари сохтани тахт ( ҳаме ) ба хости дурудгар муттафиқ шаванд . Пас ҳам чунин гӯйем ки ихтисос ҳар фоилӣ аз фоилони андар ( ин ) трокиби ҷузвӣ ба феълӣ ки ӯро аз он гузаштан нест , далеласт бар онкӣ ӯ бидон феъл фармон бурдорасту мар ӯро бидон феъл ( хосса ) хоссакунандае хосса кардааст , аз баҳри онкӣ агар ӯ ба зоти хеши фоил будӣ , ҷузи он феъл низ феълӣ тавонистӣ кардан .

Ва чу ин трокиб ба миёнҷӣон бисёр ҳаме ҳосил ояд ва ҳар якеро аз эшон феълӣаст ва ин фоилон низ мркбоннд ба трокиби куллӣ – чунонкӣ ёд кардем - , ҳол аз ду берун набошад андари таркиби эшон : ё мари ин мураккаботро низ Фоълоннди бартар аз ин ки мо ҳаме байнем – яъне афлокӣу кавокибӣ ва амҳотӣаст ки ин афлоку нуҷуму ИМАоти таркиб аз он ёфтааст - , ё таркиб ( ин мураккаботи куллӣ бе ҳеҷ миёнҷӣ бӯдааст аз сонеъи ҳаким . Агар таркиби ин аҷсоми куллӣ низ ба аҷсомӣ ) дигараст , ҳамин қавли андари он аҷсому мураккабот воҷиб ояд , он гоҳи миёнҷӣону коркунон бениҳоят ( бошанд , аз баҳри онкӣ агар ) миёнҷӣон бениҳоят бошанд таркиби ҷузвии вуҷӯди наёбаду мураккаботи ҷузвӣ мавҷӯдаст , пас пайдо омад ки мураккабот бениҳоят несту таркиби ин афлоку анҷуму ИМАот ки ин маволед аз он ҳаме таркиб ёбад , бе миёнҷии афлокӣу кавокибӣу амҳотӣ дигар бӯдааст аз сонеъи ҳаким .

Он гоҳ гӯйем : чу мураккаботи ҷузвиро ҳосил шудан эшон бад-ӣни миёнҷӣон ва фоилонаст ки мар ҳар якеро аз эшон феълӣасту вуҷӯди он ба замонаст аз моя эй ки он мояи пеш аз он таркиб на бар он сӯрат ( буд , ) воҷиб ояд ки ( он ) мураккаботро ки таркиби эшон на аз моя Эй бошад ки он моя ( на ) барон сӯрат бӯда бошад ки андари он таркибаст , ҳосил шудан на ба замон бӯдааст , бал ( ки ) ҳаст кардан он моя бо он сӯрат ба як дафъат бӯдааст , яъне бар ин сӯрати ҳосил шудааст ки ин аҷсоми олами имрӯз бар онаст . Ва бурҳон бар дурустии ин қавл онаст ки таркиби чизҳои бўдшӣ бар ду рӯйаст : ё онаст каз сӯии маркази таркиби пазирад , чу таркиби набот ки он қӯти ибдоъӣ ки андари тухму бех наботаст ғизои хешро аз хоку оби ҳамеи пазираду мари наботро аз бар сӯии таркиб ҳаме кунад то аз маркази сӯии ҳошити ҳаме бар шавад , ё онаст ки таркиб аз андаруни хеши пазирад ба ғизо , чу таркиби ҳайвон ки он қӯти ибдоъӣ ки андар нутфааст чу ба мавзе хеш уфтад мари ғизои хешро андар кашад вази он нахуст олатӣ созад ки он олати мари ғизоро қисмат кунад бар ҷумлагии андомҳои хеш ва он ҷигараст ки аз ҳайвони нахусти он падед ояд то ҷасад (ро ) ба миёнҷии ин олат сохта кунад . ( ва ) трокиби табиӣ бар ( ин ) ду рӯйаст . Ва трокиби сниъии пас аз инаст аз санъати ҳайвон – мардуму ҷузи мардум – каз ҷавоҳири хокӣ аз хоку обу наботу пӯсту устихону ҷузи он ҷузвҳое (ро ) баргиранд ва бар якдигари созанди мари он во ба олатҳои ҷисмонӣ .

Пас гӯйем ки агар мари оламро ҳиўлӣ бӯдааст ки сонеъи ҳакими мари ҷисми куллиро аз он таркиб кардааст , он таркиб аз ин се рӯй берун нест ва набӯдааст : ё мари тухми ин оламро андари ҳиўлӣ афкандааст то он тухми ғизои хешро аз ӯ бкшидаҳасту мари ин оламро аз бар сӯй таркиб кардааст – бар мисоли тухми наботи мари наботро – ва ин олам бар мисоли дарахтӣ аз он тухми ҳосил шудааст ки андари ҳиўлӣ брстаҳаст . ё нутфа Эй бӯдааст ки андари ҳиўлӣ афтодаасту мари ҳиўлиро андари зот хеш кашидаасту олимии сахт аз он баста шудааст ( он гоҳ аз кашӣдан ғизоу дарозии рӯзгори ин олами хиради бузурги ҳаме шудааст – бар мисоли бузург шудани ҳайвон аз хурдӣ то бад-ӣни ҷой расидааст ки имрӯзаст – ва ин ҷисми куллӣ зиёдат аз андаруни хеш ) пазируфтаасту мари онро беруни сӯ ҷустааст . Агар мари ин оламро тухмӣ бӯдааст ва ин олам аз ӯ ба манзалат наботаст , бехи ин олами андар ( ҳиўлӣ бояд ки бошад ва аз ӯ ғизо ) ҳаме кашад то фасодро напазирад , ва моро маълумаст ки ин олам аз беруни хеш ба чизе пайваста несту мар ӯро аз беруни чизе ( нест каз он ) ҳамеи зиёдати пазираду мари ин оламро зер ва зибр нест , бали зеру зибри ном ҳоӣаст ки бар марказ ( ва ) ҳавошӣ олам уфтад . Ва агар ин олам аз нутфае мавҷӯд шудааст ( вози хурдӣ ) бузург шудааст ба манзалати ҳайвонӣ каз нутфа падед ояд , боистӣ ки он олат ки мари ғизои оламро ба атроф ӯ фиристодӣ замин будӣ , ва агар чунин будӣ роҳӣ боистӣ ки ғизои олам аз он роҳ аз беруни олам ба андарун ӯ омадӣ ва он роҳи даҳони олам будӣ , ва моро зоҳираст ки мари оламро даҳон несту мари заминро ғизоӣ пазируфтанӣ нест вази беруни чизеи андари ин олам оянда нест , пас зоҳир шуд ки олам аз хурдии бузург нашудааст . Ва чу ин ду рӯй таркиб аз олам нафй шуд , бимонад онкӣ гӯйем : сонеъи олами мари ин оламро аз аҷзои ҳиўлӣ ҷамъ кардааст , чунонкии ҷузвӣ нахуст биниҳодаасту дигар ва се дигари ҷузв ба тартиби ҳаме ниҳодааст бар якдигар ба рӯзгор то ин олам карда шудааст . Ва ин рӯй таркиб аз он ду рӯй маҳол тараст , аз баҳри онкӣ агар доира фалак набӯдӣ , ки нахусти мари заминро таркиб кард ?у аҷзои заминро ҷамъ шудан бар маркази доира фалакаст , чу доира набӯд раво набӯд ки он аҷзо фароз омадӣ албата , аз баҳри онкии мари ин ҷисми хокиро доираи фалак дафъ кардааст аз ҳар ҷонибӣ то чунин андари маркази сахти фарози фишурда шудааст . Ва низ гӯйем ки фароз овардан ҷузвҳои мухталифи андари як сӯрати таркиб сунъӣаст – яъне аз коркарди сонеъ ҷисмаст – пас воҷиб ояд ки сонеъи ин олам ки мари ҷавоҳири мухталифро андар ӯ ҷузви ҷузв фароз овардааст ҷисмаст . Ва агар чунин бошад , мар ӯро сонеъии дигар бояд ва ин маҳол бошад , аз баҳри онкии сонеъон бисёр ( шаванд ва чу сонеъон бениҳоят ) бошанд маснӯъ падед наёяд . Ва чу сонеъи олам ҷисм нест то мари ҷузвҳоро ҷамъ кунад ваз ӯ таркиб сунъӣ созад ба рӯзгор – чунонкии мардуми созанд – ва низ қӯтӣ нест ки андар нутфа бошад ё андари тухмӣ ки ғизоӣ ( он ) ҷисмро ки таркиби хосташ кардан аз ҳиўлӣ , аз ҳиўлии бастад то мари ин оламро фароз оварад ба рӯзгор , ва чора нест аз онкии олам маснӯъ аст бидон далел ки ҳосил шудани ғараз аз ин сӯрат куллӣ пайдосту ғараз аз сӯратии ҷуз ба қасди созандаи он сӯрат ҳосил нашавад , пас пайдо омад ки мари ин олам (ро ) мураккаб на аз чизе таркиб кардааст ки он чизи пеш аз ин сӯрат ба сӯратии дигари ҳосил буд чунонкии асҳоб ҳиўлӣ гуфтанд . Ва пайдо омад ки тҷзити ҷисм ба ҷузвҳои номтҷзӣ на бидонаст ки ( таркиб ) аз он ёфтааст , бал ( ки ) мари ҷисмро сонеъи ҳакими чунин падед овардааст аз баҳри онкӣ то ҳар сӯратӣ ки хоҳад аз ин сӯрат мтҷзӣ битавонад сохтан - хираду бузург - ва чу таркиб бар ин се рӯйаст ки ёд кардем ва ин се рӯй таркиб аз чизе ба ҳосил ( шавад ) ки ӯ бар сӯратӣ бошад пеш аз онкии ин мураккабот аз ӯ мураккаб шаванд ва ин таркибҳо ба замон бошад , ва дуруст кардем ки таркиби олам бар ин рӯйҳо маҳоласт , дуруст шуд ки таркиби олам аз чизе бӯдааст ки он чизи пеш аз таркиби ин олам бесӯратӣ бӯдааст . Ва чу чизе набӯдааст ки мар ӯро аз он бе сӯрати гардонида шудааст то бад-ӣни сӯрат омадааст ки ҳаст , мари сонеъ ӯро ( бар ) эҷод ӯ ба замони ҳоҷат набӯдааст , бал ( ки ) падед овардани сонеъи мар ӯро ба як дафъат бӯдааст на аз чизеи дигар ва на ба замон ,у падед омадан ин ҷавоҳир бар ин сӯрат бӯдааст ба фармон на ба феъл , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд : ( анмои амраи азои ?ераади шёи ани иқўл ?ла кун Фикўн ) . Андари ин қавли ҳам шарҳ трокибаст ва ҳам нафй қадамаст аз ҳиўлӣ , ва ин хостем ки ёд кунем . Ва ллаҳи алҳмд .