Бар ин ҷой аз ин китоби сухани андари коркуну корпазир воҷиб омад гуфтан , аз баҳри онкии таркиб бар мураккаб аз мураккаб падед ояду мураккаб фоиласту мураккаб мунфаиласт . Ва ин ( аз китобҳои худоӣаст – субҳона - , аз баҳри онкӣ чу ҷавҳарии феълпазир зоҳираст , ин ҷавҳари ҳаме собит кунад сӯии мо мар ) ҷавҳариро ки фоиласт , аз баҳри онкии инфеъоли андар ӯ собитаст . Вази баҳри он гуфтем ки ин аз набиштаҳои худоӣаст ( ки набишта гуфторӣ бошад аз нависанда ) ки он гӯяндаи мари он гуфторро ҷуз бидон иборат нагӯяд , чунин ки сонеъи ҳаким бидонча ҷавҳарии мунфаил падед овардааст мари онро набишта ( кардааст ки бидон ) набишта ҳаме гуяд ки фоилӣ ҳаст ки феъли ҳақи мар ӯ рост , то чу хирадмандони андари ҷавҳар мунфаил нигаранд , ғарази нависанда ӯро ба исбот ( фоил аз ) ӯ бар хонанд , ва мо ба ҷои хеш ( аз ин китоб ) андари китоби худоӣ ( таъолӣ ) сухан дар ( шарҳ ) гӯйем .

( ва акнӯн гӯйем ) ки феълпазир аввали ҳиўлӣ авваласт ва он чизеаст ки падед омадан ӯ ба сӯрат олам бӯдааст ,у фоили нахустин сонеъ ҳакимаст – аънии мураккаби ин ҷисм куллӣаст ки оламаст – ва ӯ ҷуфткунанда сӯратаст бо ҳиўлӣ ва пдидорндаҳаст мари ҳиўлиро ба сӯратҳои нахустин – ки он тӯлу арз ва умқаст ки ҷисм ҷисмӣ бидон ёфтааст –у сӯрати асар фоиласт андари мунфаил ки ба сӯрат падед ояд . Ва бурҳон бар дурустӣ ( ин ) қавл онаст ки зуҳӯри маснӯъот ба пазируфтан эшонаст мари сунъро аз сонеъи хеш , ва ҳар сонеъӣ бар маснӯъи хеш мақдамаст – ҳам тақаддуми замонӣ ва ҳам тақаддуми шарафӣ –у вуҷӯд ҳар маснӯъӣ бидон сӯратаст ки он асар сонеъ ӯст андар ӯ . Ва чу ҳол инаст , пайдо омад ки вуҷӯд ҳиўлӣ бидон сӯратаст ки ӯ асараст аз сонеъи ҷисм ва он азм ӯсту сонеъи ҷисм мақдамаст бар ҳиўлӣу сӯрат , ҳам ба замон ва ҳам ба шараф .

Пас ҳиўлӣ ки он Айнии феъл пазирасту зуҳӯр ӯ ба пазируфтан ӯст мари феълро , оғоз инфеъоласту сӯрат ки ӯ айн феъласту падеди оранда ҳиўлӣаст , оғоз феъласт аз фоил . Он гоҳи ҷисми мутлақи пас аз он мунфаил дувумаст бидонча сӯратҳои дувум – ва он панҷум сӯратаст аз фалакӣу оташӣу ҳавоӣу обӣу хокӣ – бар ӯ падед омадааст ки ҷисмаст . Ва бад-ӣни сӯратҳо ҷисм ба панҷ қисм шудааст ва ҳар яке аз он андари маконе ки он бидон махсӯсаст бад-ӣни сӯратҳои дувум истодааст .

Ва мар ҳар панҷ қисмро такя бар марказаст бе ҳеҷ хилоф , на чунонкӣ табоиъён гуфтанд ки хоку обро майли сӯй марказасту мари боду оташро майли сӯии ҳошит оламаст . Ва бурҳон бар дурустии ин қавл онаст ки ҳам чунонкӣ агар мари ҷузвиро аз зери он ҷузви хок ё об ки бар рӯй заминаст берун кунем он ҷузви барин сӯии марказ фурӯ шавад , ( низ ) агар муштии хокро ё кӯзаи обро аз рӯй замин ё аз рӯй дарё баргирем , ҳаво низ бидон ҷой фурӯ шавад ва ба ҷои он хоку об ( баргирифта ) боистад , ва ин ҳол далеласт бар онкӣ агар ҳаворо аз зери оташ берун кунем , оташ низ фурӯд ояд . Пас пайдо шуд ки мар ( ҳама ) аҷсомро майли сӯии марказ оламаст . Ва ҳаракат оташ бидон вақт ки мо мар ӯро дар ҳизум ё дар чизеи хокӣу обӣ бар хок бабандем сӯии макони хеши бишитобад , ҳам чу ҳаракат сангаст ки мар ӯро ба қаҳри сӯии макон оташ барандозем то ба шитоб ( фурӯд ) ояд . Ва бар шудани ҳаво аз зери об то аз об фурӯ гузарад ва бар шудани оташ аз зери ҳаво то аз ҳаво бар гузарад , на бидонаст каз маркази олам ҳаме бигурезад , бал ки ( ҳаме ) хоҳанд ки бар марказ бидон тартиб истанд ки мураккаби эшон мари эшонро аз он тартиб додааст . Он гоҳи бсоити табоиъ сипас аз ин сӯратҳои дувум мунфаиласт бидонча мари сӯратҳои наботро пазирндааст ,у бози набот сипас ( аз он ) мари сӯратҳои ҳайвонро пазирндааст . Пас гӯйем ки сӯратҳои ашхоси маволеди мари ҳиўлиро сиўм сӯратаст , аз баҳри онкии ҳиўлӣ аз нахусти мари тӯлу арзу умқро пазируфт то ба сӯрати ҷисмӣ падед омад ( ва пас аз он мари сӯратҳои муфрадоти табоиъро пазируфт – аз гармӣу сардӣ ватарӣу хушкӣ – то табоиъи гашту андари ҷойҳои хеши боистод ва се дигари мари сӯратҳои шахсеро пазируфт . )

Пас гӯйем каз табоиъ ( ки он сиўми дараҷа мунфаиласт , ончӣ ба маркази наздик тараст инфеъол ӯ қавӣ тараст . Чунонкии мари хокро ҷуз аз инфеъол чизе несту ҳамаи феълҳо ) бар ӯ қарор гирад ва чизе нест маи хоки андар ӯ феъл кунад ,у об каз ӯ бартараст , инфеъол ӯ камтарасту мар ӯро андакӣ ( феъласт . Набинӣ ки мари хокро ) аз ҷое ба ҷое гардонандаасту мари хокро низ оби ҳаме ки он дил заминаст наботу ҳайвон ба ҳавои бирезад ба таркиб ба ёрии оташ ?у бози ҳаво каз об бартараст инфеъол ӯ камтарасту андар ӯ аз фоили нахустин қӯт бештараст аз онкии андар обаст . Набинӣ ки ӯ бо оташ ки мар ӯро феъл ( қавӣ тараст ) ва ба фоили нахустин наздик тараст омизндаҳасту мар ӯро бар феъли ёрӣ диҳандааст ? то чу ба фалак расем ҳаме байнем ки мар ӯро аз инфеъоли насибии сахт андакасту феъли доиму тамоми мар ӯро ҳаме байнем , чунонкии мари инфеъоли тамомро андари хок ҳаме ёбем , вази баҳри он чунинаст ки фалак ба сонеъи нахустин наздикаст вази макони ҷавҳарӣ ки мунфаил тамом ӯст ва он хокаст , ба ғоят давраст . Вази баҳр он гуфтанд пайғомбарон ( ъ ) ки худоӣ бар осмонаст , вази ҳакими оқили ҳам чунин воҷиб ояд гуфтан ва чунин шоисти ишорат кардани мари оммаро сӯии худои таъолӣ , ҳар чанд ки ӯ – ҷлти қудрата – офаридагори ҷавоҳир латифасту латоиф аз макон бе ниёзанд , аз баҳри онкии сунъ ба худои таъолӣ мансӯбасту таъсироти андари мутаассирот бар марказ аз ҳавошии олами пайваста шудааст . Ва ҳукамои дайни ҳақи мари фалаки алаъзамро курсӣ худоӣ гуфтанд бидонча осори илоҳӣ аз онҷо ба маркази олам ояндааст , бо онкии ҷумлагии ҷисми феъл пазирасту лекини инфеъоли андари баъзе аз аҷсом камтарасту андари баъзе бештараст .

Пас гӯйем ки ҳар ҷавҳарӣ ки андар ӯ инфеъол камтараст , бар андозаи он ки мар ӯро камии андар инфеъоласт , андар ӯ ( он ) феъл бештараст , чунонкӣ чу мари ҷавҳари обро инфеъоли камтар аз хокаст бидонча аз об ба танҳоӣ сӯратӣ наёяд чунонкӣ аз ҷавоҳири хокӣ ҳаме ояд , андари оби баъзе аз феъласт бидонча мари хокро андари сӯратҳои наботу ҳайвон ба ҷонибҳои мухталифи ҳамеи оби барад то мари хокро ки дурушт ва ризндаҳаст , ҳамеи нарм ва пайваста кунад . Ва ҳам инаст ҳоли дигари аҷсом , аз баҳри онкии мари оташро гармӣу хушкии сифоту сӯратҳои ҷавҳарӣанд ки тамомӣ ӯ бадишонаст , пас оташ бо онкии мар ӯро феъласт андари ашхоси ҷузвӣ , бо хоку об омизндаҳаст то ба гармии хеши мари хоку оби сардро ҳаме ба ҳаво баркашад ба ёрӣ додани ҳавои мар ӯроу хоку оби сарди мари қӯти оташи қавиро заъиф кунад то ӯ бадишон мунфаил шавад . Пас падед омад ки оташу ҳаво низ мунфаилонанду лекини инфеъоли эшон камтараст аз инфеъоли хоку об ,у феъли андари эшон бештараст . Ва қӯтҳои афлоку анҷум низ андари маволеди олам ояндаасту бад-ӣн рӯй афлоку анҷуми мари эшонро инфеъол бошад , ( аънӣ чу феъли эшон ба маволед расад , аз феъли фурӯ монанди ва он мари эшонро инфеъол бошад . )

Ва низ афлоку анҷум ки имрӯзи мари эшонро инфеъол нест ва феъл ҳаст , бо ин бсоити табоиъ ки мари эшонро инфеъол ҳаст ва феъл нест , аз сонеъи ҳакими андари мартабати адли баробаранд , аз баҳри онкии афлоку анҷум сипас аз инфеъоли ҷисмӣ (у инфеъол пазируфтани муфрадоти табоиъ ) , инфеъоли ташкил ва тасвир ёфтаанд то мушкилу млўн ва муқаддаранд ба мқодирмтФоўт , чунонкии яке аз он ба миқдорӣ азимаст чу қурси хуршед ва яке ба миқдорӣ хирадаст чу нуқтаи сҳоу ҷузи он ,у табоиъи басит сипас аз инфеъоли ҷисмӣу инфеъол пазируфтани муфрадоти табоиъ , инфеъоли ташкилу тасвир (у тақдир ) наёфтаанд , лоҷарами имрӯзи ин Фрўдинон ки ( инфеъол сиўм наёфтаанд мунфаиланд ва он бринон ки сиўм инфеъол ёфта анд фоиланд то бар мартабати адл рост бошанд . )

Ва чу зоҳир кардем ки ҷумлагии аҷсоми андари маротиби хеши феъли пзироннд , дуруст шуд ки фоилӣ мутлақ ҳаст бе ҳеҷ ( инфеъолӣ ва ӯ на ҷисмаст . ) ва баҳра ёфтан ин мунфаилоти барин – чу афлоку анҷуму оташи асир – аз феъл , далеласт бар наздикии эшон ба фоили мутлақ , чунонкӣ бенасибӣ ( ин мунфаил ) фурӯдин – ки хокаст – аз феъл , далеласт бар даврӣ ӯ аз фоили ҳақ . Ва низ ихтисос ҳар яке аз ин фоилони ҷисмӣ – ки андари мунфаилот ( ҷузвӣ ) бо фоил нахустин шариконанд – ба феълӣ ки он феъл мутаъаллиқаст ба ҳаракати қисирӣ ки онро ҳаме табиӣ гӯйанд , далеласт бар инфеъоли эшон ба ҷумлагӣ , аз баҳри онкӣ ҳар яке аз ин фоилон пазируфтаанд мари он тахсӣсро аз мхсси хеш ва бидон мунфаил гаштаанд . Пас гӯйем ки инфеъоли хоку об бидонча мари сӯратҳои шахсеро бпзирФтнд аз табоиъи мутлақ , ҳамон инфеъоласт ки боду оташ пазируфтаанд мари он феълро ки ёфтаанд аз фоили ҳақ ва ҳамон инфеъоласт ки афлок ва кавокиб бидон махсӯсанд аз асар кардан аз он қӯтҳо ки бадишон расидааст аз муассири нахустин бе ҳеҷ тафовутӣ , бал ( ки ) он инфеъол ки афлок ва анҷум бидон махсӯсаст қавитар аз онаст ки хоку об ҳаме бидон махсӯс шавад . Набинӣ ки он сӯратҳо поянда гаштааст ва ин сӯратҳо астҳолт ҳаме пазиранд ? вази баҳри он чунинаст ки он сӯратҳо андари он аҷсом бе миёнҷии ҳосил шудаасту андари ин аҷсом ба миёнҷӣон ( ба ) ҳосил шавад . Ва пас аз онкии инфеъоли фалаку кавокиби оташу бодро ёд кардем , гӯйем ки фурӯи мондани фоилони ҷисмӣ аз мунфаилоти хеш то мари куллияти онро сӯрат натавонад кард – аънии мари хоку обро пас аз онкии ҳамагии он оростааст мар пазируфтани феълро – далеласт бар таъсии ин мунфаилоти фурӯдин андари он фоилони барин , бар мисоли феъли чӯбтар андари корди тез ба кунад кардани мари онроу инфеъоли корд аз чӯби пас аз онкӣ фоил бошад андар ӯ . Ва фарқ ба миёни фоилу мунфаил онаст ки мунфаили мари сифоти фоилро бипазирад чу ба фоил пайваста шавад – ё ба зот ё ба миёнҷӣ - , чунонкии оҳани мари гармӣу равшаниро аз оташи бипазираду ҷисми мари ҳаракату иродатро аз нафаси бипазирад ,у фоили мари сифоти мунфаилро наҷуед ва нагирад . Пас гӯйем ки афлоку кавокиби мари сонеъи ҳакимро миёнҷӣон нахустинанд андари маснӯъоти ҷузвӣ , аз онаст ки мари сифати ҳамешагиро андари доимӣ бар феъл аз ӯ ёфтаанду дигари фоилон ки фурӯд аз онанд бар андозаи наздикии эшон бадви мари феълроу сифатро аз ӯ гирифтаанд ва ҳар яке бар андозаи хеши феъл ҳаме кунад , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : ( қул кули иъмли алии шоклтаҳи Фрбкми аълами бмни ҳўи аҳдии сбило ) .

Пас гӯйем ки то сонеъи олам сонеъаст , афлок фасод напазирад . Ва далел бар дурустии ин қавл онаст ки ончӣ аз матбӯоти ҳаме ба фоилони табиӣ наздик шаванд , сифот ӯро ҳаме бигиранд ва то бидон пайваста бошанд он сифот аз эшон ҷудо нашавад , чунонкии сангу оҳану ҳавоу ҷузи он то ба оташ ( наздик бошанд ки фоил табиӣаст равшан ва гарм бошанд ҳам чу оташ , ва агар аз оташи ҳаргиз ҷудо нашаванд ва аз ӯ давр намонанд раво набошад ки ҳаргизи сард ва торик шаванд , аммо агар сонеъи олам ) аз сунъи бози истад , воҷиб ояд ки мари фалакро феъл намонад ва чу феълаш намонад ҳастяш нест шавад , ( аз баҳри онкии пеш аз ин дуруст ) кардем ки мари вуҷӯд ӯро иллати ин феъласт каз ӯ ҳаме ояд ва бар ин сӯрати мавҷӯд шудаасту ончии мари вуҷӯд ( ӯро иллат ) феълӣ бошад каз ӯ ояд , агар феъл аз ӯ бишавад , вуҷӯд ӯ адам шавад , аз баҳри онкии феълу нофеъл мутақобилонанд чу вуҷӯду адам , ва агар сонеъи ҳаким аз сунъи бози истади он гоҳ ӯ на сонеъ бошад ва агар чунин ( бошад , ) мари фалакро ки бадв наздикасту вуҷӯд ба сунъ ӯ ёфтааст феъл намонад ва чу феълаш ки вуҷӯдаш бидон аст намонад , мари зот ӯро ҳастӣ намонад . Ва ин хостем ки бигӯем . Ва ллаҳи алҳмд .