Воҷиб шуд бар мо ки бар асари исботи сонеъи ҳаким , андар чаҳ чизеи сонеъи олами ҷисм сухан гӯйему мари ҷуиндагони ҳақоиқро ба тадриҷ аз шинохти ҷисмонӣот ба исботи рӯҳонӣоти расонем то чу бад-ӣни маротиб бар оянд андари илм , пас аз он сӯии илми тавҳид роҳ биёбанд , аз баҳри онкӣ ҳар ки мари офаридагонро надонад мари офаридагорро натавонад донистан , ва ҳар ки офарӣдаи ҷузи мари ҷисмонӣотро надонад , ҷузи ҷисмонии мари худоиро надонад , ва ин ширкӣ маҳзасту худои мари ширкро нёмрзд , чунонкӣ ҳаме гуяд , қавла : ( ани аллоҳи лои иғФри ани ишрк бау иғФри мо дуни злки лмни ишо ) .

Ва бештар аз гуруҳе ки ҳамеи даъвӣ мусулмонӣ кунанду куштани мари уламоро бар хештан воҷиб доранду мтобъи ҳавои фосиду рои ноқису эътиқоди ботил хешанд , бар онанд ки Фриштгони ҷисм ҳоанд ки биппаранд ва ба овозу ҳуруф сухан гӯйанду кори эшон ибодатаст мари худоиро , ва гӯйанд ки Ҷабраил ( ъ ) сӯии расӯли Мустафо ( с ) парон биёмадӣ ва бо ӯ ба овозу ҳуруф сухан гуфтӣу боз аз пеш ӯ ба осмон паридӣ ва ( агар ) хостии хеш (ро ) хирадтар кардӣ ва ( агар ) хостии бузург тар кардӣ . Ва ин гуруҳ ки мари Фриштаҳро нашносанд , ( мар ) офаринандаи Фриштаҳро чигуна тавонанд шинохтан ?у қавли худоӣ ( таъолӣ ) ҷуз инаст андари ҳадиси Ҷабраил ( ъ ) ки эътиқоди ин ҷҳол бар онаст , аз баҳри онкии худои таъолӣ ҳаме гуяд : мари қуръонро рӯҳи аломин бар дили расӯл фурӯд омад то ӯ ба забони тозии мардумонро битарсонед аз худои таъолӣ , бад-ӣни оят ки ҳаме гуяд ( , қавла ) : (у анаи лтнзили раб алълмин назул ба алрўҳи аломини алии қлбки лткўни ман алмнзрини блсони арабии мубин ) ,у дигари ҷой ( андари ин маънӣ ) ҳаме гуяд : ( қул ман кони ъдўои лҷбрили ?фонаи нзлаҳи алии қлбки бозни аллоҳи мсдқои лмои байни идиаҳу ҳудоу башарии ллмўмнин ) . Пас гӯйем ки ончӣ ӯ бар дил фурӯд ояд , мар ӯро азмӣ набошаду ончии мар ӯро азмӣ набошад ҷисм набошад , бал ( ки ) рӯҳ бошад – чунин ки қавл худоӣаст –у ончӣ ӯ ҷисм набошад , аз ӯ овоз наёяд . Пас дуруст кардем ба қавли худоӣу баёни ақлӣ ки ин гуруҳ аз илми ҳақ ғофиланд (у дили эшон табоҳӣ гирифтааст ва ба он табоҳӣ ) бар худоӣу расӯли дурӯғ ҳаме гӯйанд . ( ва ) худоӣ ( таъолӣ ) бар эшон лаънат кардааст ( бад-ӣни оят ) ки ҳаме гуяд ( , қавла ) : ( қатли алхрсўни аллазӣнаи ҳам фии ғмраҳи соҳўн ) . Ин гуруҳанд ки худ ндонанд ва чу мари эшонро чизе аз офариниши худоӣ таъолӣ бинмоӣанд , мари онро набенанд ва чу сухании ақлии мари эшонро шнўоннд , гӯш бидон надоранд ва аз сутурон гумроҳ таранду ғофилон умматанд , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : (у лқдзронои лҷҳнми ман алҷну алонси ?лаами қулӯби лои иФқҳўни баҳоу ?лаами аъини лои ибсрўни баҳоу ?лаами азони лои исмъўни баҳои аўлӣки колонъми бали ҳам азли аўлӣки ҳам алғФлўн ) . Ва чу ин ҷҳоли мари рӯҳонӣонро ҷисмонӣ донанд , ҷузи ҷисм чизе нашносанд , вази эшон онкӣ парҳезгортараст , онаст ки ( ба тақлид ) ҳаме гуяд : худоӣ ҷисм нест . Ва эшон ки ин қавл гӯйанд , ( наздики уқалои мшрконнд , аз баҳри онкии ҷузи ҷисм рӯҳасту рўҳонённд ки офаридагон худоӣанд ва ҳар ки мари худоиро ба офарӣда монанд кунад мушрик бошад . ) пас гӯйем ки худои таъолӣ ( офаридагори ин ду гӯна халқаст : яке ҷисмонӣ ки он ба ҳавос ёфтааст ,у дигари рӯҳонӣ ки он ба зуҳӯри феъли хеши наздики оқилон ) мавҷӯдаст ва ҷавҳарӣаст қоим ба зоти хеш .

Ва акнӯн гӯйем ки мардум аз сонеъи ҳаким мукаллафаст бар андар ёфтан мари ин ( ду гӯнаи халқро ки аз ӯ яке касифаст )у дигари латиф . Ва он таклифи мар ӯро аз худоӣ таъолӣ бидонаст ки мар ӯро ду гӯна олат додааст ки бидон мари чизҳоро андар ёбад : ( яке ҳавоси зоҳир аз чашму гӯшу ҷузи он , )у дигари ҳавоси ботин чу фаҳму фикрату ҷузи он , бар мисоли худовандӣ ки мари бандаи хешро бел ва табар диҳаду мар ӯро ба брзигрӣ хеш фиристад то ба бели мари заминро бикунад ва ба табари мари чӯбро бабрад . Ва чу мо андари хилқати хеши мари ин ду олатро ҳаме ёбем , хирадманд аз мо онаст ки бидонад ки чизҳои андар ёфтанӣ бад-ӣни ду олати мухолиф низ мухолиф якдигаранд , яъне на ҳама маҳсусанд венаи ҳамаи маъқӯл , чунонкии моро на ҳис беақл додаанд ва на ақл беҳис . Ва ончӣ ба ҳис ёфтанӣаст , мари ваҳмро сӯй ёфтан ӯ сиблатӣ нест ,у ончӣ ба ваҳм ва фикрат ёфтанӣаст , мари ҳисро низ ба андар ёфтан ӯ роҳӣ нест . Ва низ мар андар ёбанда маҳсусро ба ақл ҳоҷат нест чу мари дӣданиҳоу шуниданиҳороу ҷузи он аз маҳсусоти сутурону ҷонварон беақл ёфтаанд . Ва ончӣ маъқӯласт ва ёфтан ӯ ба зуҳӯр феъл ӯст ҳавоси мари ақлро бар вуҷӯд ӯ далеласт . Ва низ ончӣ маҳсусаст , ба зоти хеш бар хештан далеласту ончӣ маъқӯласт , ба феъли хеш бар хештан далеласт мардумро . Ва ончии феъл бар ӯ падед ояд ҷисмаст . Пас воҷиб ояд ки ончии феъл аз ӯст , на ҷисмасту ончӣ на ҷисм бошад , ба ҳавос зоҳир ёфта набошад , бал ( ки ) ба ҳавос ботин ёфта бошад . Пас пайдо шуд ки сонеъи ин олам донистанӣаст ва ёфтан мо мар ӯро аз роҳ феъл ӯст , яъне феъл ӯ ки бар ҷисми ҳаме падед ояд мари фикратҳои моро бар вуҷӯд ӯ далеласт .

Ва акнӯн боз ҷӯйем то чист ончии феъли андари ин ҷавҳари феълпазир аз ӯ ҳаме падед ояд , вази ақсоми ҷисм – пас аз онкии инфеъол ӯ дуруст шудааст – кадоми як феълпазир ҳаме ояд . Пас бингарем андари ончӣ ба мо наздик тараст аз мавҷӯдоти бад-ӣни сабаб то андар ӯ аз ин маънӣ чаҳ бубинем , он гуҳ аз он чизи наздиктар бар ончӣ давртараст далел гирем . Ва наздиктар чизе аз ҷумлагии олам ба мо заминаст ки ғояти ҷавҳар мунфаиласт бидонча аз аҷсоми олами фурӯд аз ӯ қисмӣ нест то мар ӯро андари он феъл бошад , ва ӯ пазирндаи сӯратҳои бисёраст ки феъли сонеъи олам аз ӯ бар ӯу андар ӯ ҳаме зоҳир шавад . Ва сипас аз он ҷасадҳои мост ки ба куллияти хеш мунфаиласт то бад-ӣни сӯрат ки бар онаст падед омадааст . Пас пайдост ки мар ҳар андомиро аз андомҳои андарунӣ ки андари ҷасади мост қӯтӣаст бар феълӣ , чунонкии мари дилро гарм кардан ҷасадасту ҷнбонидни рагҳои ҷаҳандаи мар ӯ росту мари ҷигарро қисмат кардан ғизост бар ҷумлагии ҷасаду мар ҳар андомиро аз андомҳои андарунии феълӣ хоссааст . Ва ҳам чунин ( мар ) андомҳои берӯниро аз ҷасади мардуми феълҳост аз дасти гӣрандау пои раванда ва аз ҳавоси зоҳир ки мар ҳар якеро аз он феълӣаст . Ва моро маълумаст ки феъли андари ин андомҳо ( мар ) чизеи рост ки он на ҷисмаст , аз баҳри онкӣ ( дил )у ҷигару ҷузи он бар ҷое бошанд ки ( агар ) он фоил ки ин андомҳо мар ӯро дасти аФзорҳоонд аз ҷасад берун шавад , ( низ ) аз ин чизҳо феъл наёяд . Ва чу ҳол инаст ки андари ҷасади мо Фоълоннд ки феълҳоӣ ҳаме кунанд ки мари эшонро сонеъи ҳаким бар он гумоштааст ва он фоилон ҷисмонӣон нестанд , бал ( феъл ) аз эшон бар ин ҷисмҳоу андомҳо ҳаме падед ояд , зоҳир шуд ки ин фоилони Фриштгоннд ки ин ҳаме кунанд ки мари эшонро фармӯдаанд . Ва сифат ( Фриштгон инаст , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : ( лои иъсўни аллоҳи мо амрҳму иФълўни мо иўмрўн ) .

(у феъли андари ҷавҳари замин дар падед овардани сӯратҳо бар ду рӯйаст : яке аз ҷавҳарӣ латифаст ки он андари тухмҳоу нутфаҳост ,у дигар аз ҷавоҳир оламаст ки мар ҳар якеро аз он феълӣаст андари ончии фурӯд аз ӯст )у феъл аз афлоку кавокиби андари ҷумлагии асар ӯ равонаст . Ва моро маълумаст ки феъл ( ки ) ҳаме ояд аз тухмҳои набот на аз ( он ҳаме ояд ки ) тухмаст , бал ( ки ) ҷавҳарӣ латифаст андар ҳар тухмӣ ки фоил ӯст мари он сӯратро каз ӯ ( ҳаме ) падед ояду андар ҳар тухмӣ фоилӣаст ки мар ӯро бар падед овардан он сӯрат қудратаст ки ӯ бидон махсӯсаст . Пас андари тухмҳои набот низ Фриштгоннд ба ҷавҳари яке ва ба ашхос бениҳоят , ва ҳар яке аз он бар феълӣ муваккиласт каз он нагзарад . Ва ин ҳамаи фоилон ба ихтилоф ( феълҳои ) хеш муттафиқанд андар ба ҷой овардани ғарази сонеъи куллӣ аз ин сунъи куллӣ .

Ва феъл аз ҷасадҳои мо андари ончии моро бар он қудрат додаанд , бар ду рӯй падед ояд : ё он бошад ки мафъӯл мо бидон феъли зотҳои мо бошад , ё он бошад ки мафъӯл мо бидон берун аз мо бошад . Аммо ончии мафъӯл мо бидон зотҳои мо бошад , чу дидану шунидану бўиидн ва чашедан ва бсўднаст аз мо мари чизҳоро ки ин феъл ҳоӣаст ки зўот мо бидон мафъӯл шавад , аз баҳри онкӣ чу мо мари чизеро бубинем , сӯрати он чизи андари бенаӣ мо бидон феъл каз мо ояд , мари ҳости нгрндаҳи моро аз ҳол хеш бигардонад ва он чиз ки мо мар ӯро бубинем , ба ҳол хеш бимонад ва дигргўнаҳ нашавад ( бад-ӣни феъл каз мо ояд . ) ва ҳам инаст ҳоли феълӣ каз мо ояд ба шунидан , аз баҳри онкӣ чу мо суханиро бишинавем , он шунидании андари шунавои мо асар кунаду шунавои мо аз ҳоле ки пеш аз он бар он бошад , бигардад ва он шуниданӣ ба шунидани мо мутағаййир нашавад . Ва ҳаминаст ҳол ( дигар ) феълҳо ки аз мо ба ҳавос ояд , ки бад-ӣни феълҳо каз мо ояд зўоти мо ҳаме мафъӯл шавад на чизеи дигар .

Аммо ончӣ аз феъли мо мафъӯл бидон берун аз мо бошад , ба ду рӯй бошад : ё ба қавлӣ ( бошад ) ки бшнўоними мар касеро чизе ки зот ӯро бидон мафъӯл хеш кунем , ё ба феълӣ бошад ки букунем аз ишоратӣ ё саноатӣ аз сноъоти сӯратӣу ҷузи сӯратӣ . Акнӯн бингарем андари он феъл ки мунфаили он ҷавҳар хокасту фоили он ҷавҳарӣаст ки андари тухмҳоу бехҳои наботаст ба мушорикати аҷсоми олам . Ва нахуст гӯйем ки ончии андар тухмаст ва на ҷисмаст ҷавҳараст , аз баҳри онкии ҷавҳари ҷисми бадв мафъӯласту феъли андари ҷавҳари мари арзро набошад , бал ( ки ) мари ҷавҳарро бошад ки ба зоти хеш қоим бошад .

Пас гӯйем ки ҷҳоли уммат ҳаме гӯйанд ки фоили ин санъатҳо худоӣаст ба ваҳдонияти хеш , ва чунон тасаввур кардаанд ки худои таъолӣ ( ба об ) ҳамеи хок (ро ) тар кунад ва ба оташи ҳамеи эшонро гарм кунад ва ба тухми гандуми мари хоку обро ( ҳаме ) гандум гирданд ва ба хоки ҳамеи дарахтро бар пой дораду мари чизеро аз ин чизҳо ҳеҷ феълӣ нест ва ин ҳамаи феълҳо ( ҳаме ) худоӣ кунад ба Фрдонити хеш . Ва мо гӯйем ки ин эътиқодии фосиду тасаввурӣ бемаънӣаст , аз баҳри онкӣ агар чунин будӣ ки мар ҳар чизеро феълӣ надода будӣ , мари оҳанро ба об нарм кардӣу мари хокро ба оташи бёғштӣ ,у лекини ин маҳоласт . Пас пайдо шуд ки мар ҳар чизеро феълӣаст аз тақдири сонеъи ҳаким ки мар ӯро аз он гузаштан нест . Ва низ агар мари ҷавоҳири олимиро феъл набӯдӣ – феъли қисирӣ – ва касе ба оташи хона касе бсухтӣ , боистӣ ки он кас бидон феъл гуноҳкор набӯдӣу мари он хонаро худои сӯхта будӣ , ва агар касе коғазу шукр касеро ба об табоҳ кардӣ , он фасод худоӣ карда будӣ . Ва агар ин феълҳо бад-ӣни чизҳо худои таъолӣ ҳаме кунад , низ лозим омадӣ ки худои таъолӣ ба забони мо дурӯғи гӯй будӣ ва ба дастҳои мо дузд будӣ ва ба чашми мо ( хоин будӣ ва ба фараҷи мо зоне будӣ . Ва агар чунин будӣ , бар мо аз чунин феълҳо ҳеҷ ҳараҷ набӯдӣу уқубат бар мо бад-ӣни ҷурмҳо ки аз ӯ омадӣ ситам будӣ . Таъолии аллоҳи ъмои иқўли алзолмўни ълўои кбиро . )

Ва чу ин сухани зишт ва маҳоласт , гӯйем ки сонеъи олами ҷисми ҷавҳарӣ латифасту мар ӯро бо ҷисм ба ҷавҳарят ( мшоклтаст ва ӯ на ҷисмасту феъл аз ӯ ) андари ҷисми падед ояндааст бе онкии мари он ҷавҳарро бо ин ҷавҳар омехтанӣ ҳаст ё андар ӯ фурӯд омаданӣ ҳаст ҷузи ин , ( бар ) мисоли фурӯд омадани равшанои андари ҷавҳари булӯру гузаштани андар ӯ бе онкии андари булӯр кушодагӣ ҳаст ё сӯрохӣ то нури офтоби андар ӯ шавад . Ва ҳукамоӣ ( илм ) фалсафаи мари он феъли куллиро каз он ( ҷавҳар ) бар олам мФозаст , ба ном табиат гуфтанд . Ва ин ҷавҳар ( латиф ) ки сонеъ оламаст , мар ҳар якеро аз аҷсоми олам феълӣ додааст ки мари он ҷисмро аз он феъл гузаштан несту андар ҳар яке ( аз ) тухмҳои наботу бехҳои он қӯтӣ ниҳодааст ки он қӯт бар он мисол ки ёфтааст равандааст . Ва ороста шудани шахсҳои маволед ба осори ин фоилон , бар дурустии ин қавл ки мо гуфтем : мари ин ҷавҳари латифи фоил бо он ҷавҳари касифи мунфаил ба ҷавҳарят мҷонсаст , гўост , аз баҳри онкии латофатҳоу ороишҳо андари ҷавҳари ҷисм ояндааст ва ҳаме донем ки ин латоифу ороиши андари ин ҷавҳар аз ҷавҳарии дигар ҳаме ояд ( арзӣ , )у лозим ҳаме шавад ба ҳукӯмати ақл ки латофату ороиши мари он ҷавҳари дигарро зотӣаст на арзӣ .

Акнӯн бингарем то мари ин ду ҷавҳарро бо якдигар мҷонстӣ ҳаст ё на . Пас гӯйем ки чизеи мари чизеро ё наҷису мшокл буд ё зид ва мухолиф бошад , ва маълумаст ки зид аз зиди ороишу баҳо ва нур напазирад , бал ( ки ) зидони мари якдигарро табоҳ кунанд ваз якдигар бигурезанд , ва пайдост ки ҷавҳари ҷисми мунфаил аз он ҷавҳари латифи фоил бар латофату ороиш ва фавойид шунавандааст . Пас пайдо омад ки миёни ин ду ҷавҳари мҷонст ва мўолФтасту худои таъолӣ аз он бартараст ки чизеи мар ӯро мшокл ва мҷонс бошад .

Пас мари он ҷавҳарро ки латифаст ва бо ҷисм мҷонст дорад , нафас куллӣ гӯйем ва агар касе мар ӯро ба номӣ дигар гуяд , бо ӯ ба ном мзоиқт накунем пас аз онкии бидонад ки ӯ сонеъи олам ҷисмаст ва ( аз ) ҷавҳар Фриштгонаст ки ба фармони худоӣ таъолӣ коркунонанд . Ва гӯйем ки худои таъолии пдидорндаҳи ин ҷавҳари латиф фоиласт ки мар ӯро ба далели феълҳои ӯ тавон шинохтан ба ақлу тамизу фикрату тадбир , ва ин ҷавҳарӣаст фоил , чунонкии ҷисм ҷавҳарӣаст мунфаил ,у чунонкии ин ҷавҳари мунфаили ороста шудааст мар пазируфтани феълро бе онкии мар ӯро хостӣаст ( андари он ) , он ҷавҳари фоил низ оростааст мари падед овардани феълро ба хосту қасд . Ва ин суханӣаст ба тарозуии ақли сахта ва ба мкёли адли паймӯда , аз баҳри онкӣ зоҳираст ки мари ин мунфаилро хост ва нохост нест ва ба зуҳӯри феъл ки ҳозираст фоил собитаст , пас лозим ояд ки мари фоилро хост ва нохост бошад , аз баҳри анкаҳи фоилу мунфаил бар ду тарафи нақиз истодаанд . Ва чунонкии инфеъоли далели аҷз ва фармон бурдорӣаст , феъл аз фоили далели қудрату фармон равонӣаст , аз баҳри онкии аҷзу қудрату фармони равонӣ ва фармон бурдорӣ ки сифатҳои ин ду ҷавҳаранд , низ бар ( атроф ) нақизанд .

Ва гӯйем ки ҷавҳари фоил латифасту баситу ҷавҳари мунфаил касифасту мураккаб , ва ин ҷавҳар ки фоиласт мутакассираст ба такассурӣ ки адад бар он науфтад ва ( он ) ҷавҳари мунфаил ба такассури аҷзои ин ҷавҳари фоил низ мутакассираст ( ба ) такассурӣ ки зер ададаст . Аънӣ дар донаи гандуми ду ҷавҳараст : яке латиф ки ӯ фоиласт ,у дигари касиф ки ӯ мунфаиласт . Пас он ҷавҳари ибдоъӣ ки андар гандумаст ва латифаст , андари ҷавҳари ҷисм бисёр ҳазор ҳам чу он гандум ( бикунад ки андар ҳар яке аз он донаҳо ҳамон ҷавҳар бошад ки андари он нахустин гандум буд . Пас пайдо омад кандар тухми наботи қӯтӣ мутакассираст бениҳоят . ) ва чу он қӯт ( бисёрҳо ҳам чу хештан падед оварад ) ки андар ҳар яке низ қӯтӣ бениҳоят омад бад-ӣни феъл ки ин ҷавҳар фоил кард , бисёре падед наёвард ки адад бар он афтод , аз баҳри онкӣ бениҳоят аз бениҳоят бештар набошад . Ва чу ҳол инаст , зоҳир шуд каз он ҷавҳари фоил ки андари он дона буд , бисёре падед омад ки адад бар он науфтод , бал ( ки ) адад бар он донаҳои шахсеи аўФтод ки ҷавҳар мунфаил бидон сӯрати пазируфт .

Пас гӯйем ки аз сонеъи олами ҷисми ду қӯти фоилаи андари олам зоҳираст : яке қӯт наУмия ки он суратгари ашхос наботаст бо бисёре анвоъи он ,у дигари қӯти ҳиссӣ ки он суратгари ашхос ҳайвонаст бо бисёре анвоъи он . Ва ҳар яке аз ин ду фоил бар он гумоштааст ки мари навъи хешро ба зойиш нигоҳ доранд ва ҳар яке аз он монанди хеш бисёре падеди оранд ба шахси ваз он нагузаранд . Ва ин ҳар ду қӯти Фоълоннди андари ҷисм , вази асар бар муассири далел шояд гирифтан . Пас ин фоилони ҷузвии бад-ӣни афъол каз эшон ҳаме падед ояд , далелонанд бар онкии он ҷавҳари латифи куллӣ ки ӯ сонеъи олам ҷисмаст , ҳамонандони хеши ҳамеи ҳосили оради бад-ӣни сунъи куллӣ .

Он гоҳ гӯйем андари баёни ин қавл , ки андари олами ҷисм ки маснӯъ куллӣаст , аз мардуми шарифтар чизе падед наёмадааст , лоҷарами феълҳои ӯ тамомтар аз ҳамаи феълҳост бидонча зот ӯ ба феъл ӯ мунфаиласт . Ва далел бар дурустии ин қавл онаст ки мардуми хештанро наът кунад бар феълҳои сутӯда ва боз боистад аз феълҳои накӯҳида , ва он фоил ки зот ӯ ба феъл ӯ мунфаил бошад , он феъл бар ғоят ва ниҳоят бошад ва ӯ наздиктар маснӯъӣ бошад ба сонеъи олами ҷисм ба таркиби хеши вази ҷавҳари сонеъ куллӣ бошад ба зоти хеш . Ва далел бар дурустии ин ( қавл ) онаст ки ҳар чаҳ бар ӯ сунъи куллӣ равандааст , сунъи мардум бар қадари ҷузвят ӯ аз он кул низ бар ӯ равандааст , чунонкии сунъи сонеъи куллӣ бар табоиъ равандааст бидонча мар ҳар якеро аз он корӣ фармӯдааст ба куллиёти он ки бар он ҳамеи раванд , мардум низ мари баъзҳои табоиъро корҳо ҳаме фармоед ки он аҷзои табоиъ аз фармон ӯ нагузаранд , чунонкии мари баъзеро аз оби андари гардонӣдани Асияҳоу дулобҳоу ҷузи он ҳаме кор фармоед ва борҳои гарони андари киштиҳо ва амдҳо бар пушти об аз ҷое ба ҷое ҳамеи барад –у андари ин кор бастан ӯст мари аҷзои обу бодро –у мари бодро андари гардонӣдани Асияҳо ба ҷойҳоу қавӣ кардани мари оташро бадв аз баҳр гудохтан гавҳарҳо ва пухтану бирён кардани таомҳоу ҷузи он кор ҳаме фармоеду мари оташро ба бисёр рӯйҳо - бо саъбӣу гардани кашӣ ӯ - кор ҳаме фармоеду мари баъзҳои хокро андари банноҳоу сохтани хишти пухтау суфолу обгинау ҷузи он аз ӯ ҳаме ба тоъати хеши орад .

Пас бигӯем ки чу сунъи мардум ба сунъи сонеъи олам наздикаст , аз ду берун нест : ё мардум аз сонеъи олам асараст , ё ҷузваст . Ва асар аз муассир чунон бошад ки дабирӣ аз дабиру дурудгарӣ аз дўрдгр ки зуҳӯр ӯ ки аз асараст ҷузи андари асар пазир набошад - чунонкии дабирӣ бар коғаз бошаду дурудгарӣ бар чӯб - вази асар феъл наёяду феъл аз мардум зоҳираст . Пас дуруст шуд ки мардум аз сонеъи олам асар нест . Ва чу асар нест , аз ӯ ҷузваст . Ва раво нест ки мардум аз худои таъолӣ ки мубдиъ ҳақаст ва бо ӯ - иззати қудрата - мари ҳеҷ чизро андари сунъ ӯ ки он ибдоъаст мушорикат нест , ҷузв бошад . Бал ( ки ) воҷибаст ба ҳукми ин мушорикат ( ки мардумро бо сонеъи олам ҷисмаст андари сунъ , ки мардум аз нафаси куллӣ ки сонеъи ин оламаст , ҷузв бошад . )

( ва низ далел бар онкии сонеъи олам ) ҷисми нафас куллӣаст ва ӯ ҷавҳарӣ латифаст ки мар ӯро феъл ӯ шояд донистан ( ва ӯ бар ҷисм ) подшост ва ӯ на он фарди аҳад самадаст ки худои таъолӣ онаст , онаст ки ин ду гӯнаи фоили ҷузвӣ ки ҳар яке аз он ба навъҳои бисёр мутанаввиъаст , андари олам зоҳираст : яке нафаси наботӣу дигари нафаси ҳайвонӣ . Ва феълҳои ин ду нафаси бартар аз феълҳои табоиъаст , аз баҳри онкии табоиъ ба феълҳои хеш мутӣъанд мари ин ду нафасро бар тамом кардани маснӯъот ба эшон , чунин ки ҳаме байнем ки афлоку фалакӣоту ҷузи он аз табоиъи мари он ҷавҳари фоилро ки андари донаи гандум ё андар дона хурмост ба феълҳои қисирии хеш ки доранд -у мари онро ( ҳаме ) гуруҳе табъ гӯйанд - мтиъоннд бар тамом кардани феълҳои эшон , ба сабаби онкии он ҷавоҳир ки андари донаҳост аҷзои нафас куллӣанду феъли эшон шарифтар аз афъол ( табоиъаст . ) ва ҳам бар ин тартиби он фоилони намое ки фурӯд аз фоилон ҳиссӣанд , ба феълҳои хеш низ мтиъоннди мари фоилони ҳиссиро андари тамом кардани феълҳои эшон . Набинӣ ки наботҳо ёрӣ диҳандаанд мар ҳар ҳайвониро каз эшон бар тамом кардани сӯрат ва ба пои доштани навъи хеш ёрӣ хоҳад ? аънӣ агар мардуми гандумро хӯрд , ба сӯрат мардум шаваду мар ӯро бар афъоли мардумӣ ёрӣ диҳад ва агар гов хӯрдаш , ба сӯрат гов шаваду мар ӯро ба феъли говӣ ёрӣ диҳад . Ва ин тоъат каз наботи мари ҳайвони рост , ҳамон тоъатаст каз табоиъи мари наботи рости баробар . Пас гӯйем ки мардуми ғоиби санъати сонеъи олам ҷисмаст ва бозпасин маснӯъӣаст , аз баҳри онкии сунъи андар ӯ ба ниҳоят расидааст . Ва ба мисли олам ба куллияти хеш дарахтӣаст ки мардуми бори он дарахт (аст ) ки на беҳтар аз ӯ бар дарахт чизе бошад ва на сипастар аз ӯ бар дарахти чизе падед ояд ,у мардуми навъ алонўоъаст .

Он гоҳ гӯйем ки шарафи мари наботро бар якдигар ба ҳукми шарафи ду ҳайвонаст ки феълҳои хоси он ду ҳайвон аз эшон ( бидон ) падед ояд , чунонкӣ чу мардумро бар аспи шарафӣ зоҳираст бидонча аспи мар ӯро мусаххараст ,у феъли хоси мардуми ақл ва тамизаст ва ( феъл ) хоси асп шитофтанаст бо боргарон ,у олат пазируфтани ақлу тамизи мардумро аз хӯрдани гандум қавӣ шаваду қӯт бар шитофтан ва бор кашӣдан мари аспро аз хӯрдан ҷӯ афзоед , ҳаме донем ки гандум аз ҷӯи шариф тараст . Ва шарафи ҳайвонот бар якдигар ба пазируфтан эшонаст мари ахлоқро ки мардуми эшонро бар он дорад , ва он ахлоқ аз эшон ба тоъати мардум падед ояд . Ва ин шараф на бидонаст андари ҳайвон ки мардумро аз ӯ ғизосту бас - чунонкии андар наботаст - , бал ба ваҷҳе дигараст . Вази баҳри он чунинаст ки ҳайвон бо мардуми андар ҷинсасту набот аз эшон давраст , ҳар чанд ки ҳар ду навъ ҳоанд мари ҷинси ҷисми нафсониро . Пас гӯйем ки ҳар ҳайвонӣ ки мардумро тоъат дорад шарифтар аз он ҳайвонаст ки мардумро тоъат надорад . ( ва ) тафовути ҳайвоноти мутӣъ бар якдигар ба наздики мардумон бар андозаи ҳимматҳои мардумонаст андари он манофе каз он гиранд андари зиндагии гузарандаи хеш , аънӣ ( мардум ) ҳаст ки сӯй ӯ гови азизтар аз аспаст ва кас ҳаст ки манофе ӯ аз хари бештар аз онаст ки аз асп , аммо ҳар ҳайвонӣ ки хуй ( мардумро бештар гирад , сӯии мардум қӣматӣ шавад , чу аспу бозу юзу ҷузи он . )

(у бад-ӣни шарҳ ки бкрдим , зоҳир шуд кандар олами нахусти феъли мари табоиъи рост ки ба ҳаракот табиӣ мутаҳарриканд – ва ҳар ҳаракатии феълӣ ноқис бошад ба қавли ҳукамо –у дигари фоили нафас намоеаст ки андари тухмҳоу бехҳост , ва се дигари фоили нафас ҳиссӣаст кандар ҳайвоноту нутфаҳост , ва ин ҳар се фоил ба феълҳои хеши мардумро ки ӯро сунъи қавӣ тараст , мтиъоннд . Ва чу ҳол инаст , зоҳир шуд ки мардум ба сонеъи куллӣ ба ғоят наздикаст , бал ки ҷузвӣаст аз вай бидон бурҳон ки пеш аз ин гуфтем ва бидон низ ки ҳамаи мутӣъони нафаси куллӣ ки ӯ сонеъ оламаст , мари он фоилро мутӣъанд . Ва дуруст кунад мари ин маъниро қавли худои таъолии бад-ӣни оят ки ҳаме гуяд : ( всхри лаками алФлки лтҷрии фии албҳри бомраҳу схри лаками алонҳру схри алшмсу алқмри доӣбину схри лаками алилу алнҳор ) . Ва чу ин маснӯъот ки Фоълоннд , бар ин тартиб ки шарҳ кардем мари якдигарро мтиъоннду мардум якеаст аз фоилон ки аз ҷумла маснӯъотасту бартар аз сунъ ӯ ҷузи сунъи сонеъи куллӣ сунъӣ несту бартар аз ӯ ҷузи сонеъи куллӣ сонеъӣ нест , лозимаст аз ҳукми ақл ки бар ӯ тоъати сонеъи куллӣ воҷибаст , аз баҳри онкии андари ин набиштаи илоҳӣ ҳаме намоем мари хирадмандонро ки бар ҳар фоилӣ ки фурӯд аз мардумаст , тоъати он фоил ки фурӯдтар аз ӯст ба хати офариниш набиштааст то ба мардум расидааст ки бар ҳайвону ҷузи он тоъат ӯ лозимаст ва ҳаме доранд ,у бартар аз ин фоил ки мардумаст , ҷузи сонеъи олам сонеъӣ нест . Пас дуруст кардем ки бар мардум ба хати илоҳии тоъати сонеъи олам набиштааст . )

( ва бар ақаби ин сухан гӯйем ки тоъат аз мунфаили бози пасин ки он заминаст мари фоили бози пасинро ки он андари тухм набот аст бидонаст ки мари он сӯратро ки ӯ бар онаст бипазирад ва бидон сӯрат шавад . Ва дигари табоиъ ки бартар аз хоканду мари эшонро аз феъл насибаст , ёрӣ диҳандаанд мари ин фоили наботиро ва ба тоъат хеш овардаанд мари он мунфаили бози пасинро . Ва ҳаминаст ҳоли андари тоъати наботи мари ҳайвонро ки набот ба сӯрат ҳайвон шавад чу мар ӯро мутӣъ шавад ,у феъл ӯ аз ӯ бишавад ва ба феъл ҳайвон расад . Ва чу ин тартиб шинохта шуд , гӯйем ки тоъати мардуми сонеъи оламро ба хоси феълҳои ӯ бояд . Ва мардумро ду қӯтаст ки ӯ бидон аз дигар ҳайвон ҷудост : яке илм ,у дигар амал бидон . Пас бояд ки мардум ба илму амали мари сонеъи хешро тоъат дорад то ба сӯрати сонеъ хеш шавад ва чу аз ин колбуд ҷудо шавад , феъл ӯ феъли сонеъ олам бошад , ҳам чунонкӣ чу нафаси намоеи мари колбуди хешро дасти боздошт , феъл ӯ феъл ҳайвон шуд . )

( ва ҳар ки андари ин олам ба чашм басират бингарад , бинад ки ин олам амалӣаст ба илм карда ва бишносад ки нафаси куллӣ бад-ӣни сунъи мари мубдиъи ҳақро ҳаме ибодат кунад . Ва чу иллати амал ниёзаст ва бе ниёзии мари ниёзмандро аз кор кардан ба илм ҳосил ояд , зоҳираст ки амал миёнҷӣаст миёни ниёзмандӣ ва бениёзӣ , ва ҳар ниёзмандӣ ки даст ба кор андар занад ба бениёзӣ расад . Пас пайдо шуд ки сонеъи олам аз ин сунъ ки ҳаме кунад бениёзиро ҳаме ҷӯяд . Ва чу аз ин олами бартар аз мардуми чизеи ҳаме ҳосил наёяд , ин ҳол далеласт бар онкӣ бе ниёзии нафаси куллӣ андари ҳосил кардан мардумаст , он мардум аз мардум ки мар ӯро бо амалу илм тоъат дорад . Ва бад-ӣни сабаб буд ки мардумро ба тоъат хеш хонд , чунонкӣ гуфт : ( ё аиҳо анноси аъбдўои рбкми алзии хлқкм ) .

( ва низ далел бар онкии мардуми наздиктар чизеаст ба сонеъи олам , онаст ки санъатҳои ӯ бар муқтазоӣ ақласту осори ҳикмати андари санъатҳои ӯ пайдост , ҳам чунонкии андари санъат сонеъ пайдост . Ва чу шарафи сунъ ба ҳикматасту ҳикмати асар ақласту сунъи мари нафаси росту ҳикмати мари ақлро , ин ҳол далеласт бар онкии ақл аз нафас бартарасту шарафи нафас ба ақласт . Ва чу аз ҷумлаи фоилон ки ёд кардем , ҳеҷ фоилӣ аз ақл баҳра наёфтааст магари мардум , низ зоҳир шудааст ки мардуми наздиктар чизеаст ба сонеъи ҳаким , бидон рӯй каз ончии шарафи сонеъ олам бидонаст ва он ақласт ки шараф нафас бадваст , мардум баҳра ёфтааст . Ва чу падед омад ки мардум ба ғоят наздикаст ба сонеъи олам ва аз ҷинс ӯст ва ҳар чизеи сӯии ончии мар ӯро ҷинс ва шакласт майл ва ғоят дорад ва бо ӯ мўонст кунад ва аз мухолифат хеш бипарҳезад ,у андари ақл собит шуд ки хонандаи мардуми мари мардумро сӯии тоъати хеш аз ҷинс ӯст ва он на борӣаст ки аҳаду самад ва фардаст ки ҳеҷ мар ӯро мисли ва кФў нест , ва чу бидонча нафаси мардум бар ҷумлагии чизҳои олам ҳокимаст – чаҳ ба шинохтани мари зўоти табоиъу афъоли онро ва чаҳ ба тоъат ёфтан аз чизҳои олимӣ - , зоҳир шудааст ки ҷавҳари мардуми ҷавҳари сонеъ оламаст . Ва аз ҳукӯмати ақл воҷибаст донистан ки сонеъи олами мари ин ҳам ҷавҳари хешро ба тоъати хеш ҳаме бидон хонд то мар ӯро ҳам чу хештан кунад . Ва дар хабараст аз расӯли Мустафо ( с ) ки гуфт ба ҳикоят аз худои таъолӣ ки мар ӯро гуфт : бигӯӣ мардумро ин хабар : ё банӣ одами атънии аҷълк мислии ҳаёи лоямуту ъзизои лоидлу ънёи лоиФтқр . Қавли худоӣ ки ҳаме гуяд , қавла : « вмни аҳсани динои ммни аслми виҷҳаи ллаҳу ҳўи Муҳсину атбъи млаҳи иброҳӣми ҳниФоу атхзи аллоҳи иброҳӣми хлило » , далеласт бронкаҳи миёни дӯсти гӣрандау дӯсти гирифта мҷонстаст . Аммо сухании куллӣ андари ном « аллоҳ » онаст ки гӯйем : ҳар матоъии мари мутӣъи хешро чу матоъи фармони гузор худоӣ бошад , ба манзалат худоӣ бошад . Набинӣ ки тоъати расӯли тоъат худоӣаст ? чунонкӣ ҳаме гуяд , қавла : « ман итъ алрасул Фқди атоъи аллоҳ » . )

( вениси далели бронкаҳи мардум аз ҷавҳари сонеъ оламаст , онаст ки мардум аз баҳри падед овардани санъатҳои хеши даст афзорҳо созад бар муқтазои ҳикмат ки он дасти афзорҳо бар ихтилофи сӯратҳоу феълҳои хеши мар ӯро андари ҳосил кардани мақсӯд ӯ тоъат доранд , ҳам чунонкии ин фоилон ки ёд кардем аз табоиъи мухталифи сӯрату феъл ва аз нуфуси намоеу ҳиссӣ , мари сонеъи оламро андари ин феъли куллӣ мтиъоннди чунонкии хоиску санадону савҳону ҷузи он мари заргарроу тешау дасти аррау пурмаи дурудгарро мтиъоннд . Ва мари нафаси нотиқаро андари рост кардан ин хонаи пари дасти афзорҳо ки ҷасади мост аз ҳавоси зоҳиру ботин , низ дасти аФзорҳости мухталифи сӯрату феъл чу меъдау амъоу дилу ҷигару ҷузи он ки ҳар яке аз он андари сохта кардан ин хонаи пари олати мар ӯро мутӣъанд , ҳам чунонкии кавокибу афлоки андари рост кардан ин хонаи пари олат ки оламасту мари сонеъи оламро мутӣъанд . )

( пас зоҳир кардем ки сонеъи олами ҷисми нафас куллӣаст , ва моро бар ин қавл гувоҳӣ дод ин нафасҳои ҷузвӣ кандар аҷсодаст ва ҳар яке аз он сонеъ ҷасадӣаст . Ва пайдо кардем ки ёридиҳанда мари нафаси куллиро бар ин сунъи азими ақл куллӣаст , ва моро бар ин қавли ҳаме гувоҳӣ диҳад устуворӣу некуии мснўъотӣ каз нафас ҷузвӣ ояд чу мар ӯро аз ақл ёрӣ бошад . Ва ин далел ҳоӣаст ки мо ёд кардем ки мари хирадмандонро зуҳӯри он аз ин ду чизаст ки ба мо наздикаст : яке замин , ва яке ҷасади мо . Ҳар ки ба чашми хиради андар офариниш бингараду мари ин қавлро ки гуфтем тааммул кунад ва аз ин ду гувоҳи наздик бар дурустии ин қавл гувоҳӣ хоҳад , мари офаридагони худоиро бишносад вази он бар ваҳдонияти худоӣ нишон ёбад , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : «у фии аларзи ?ити ллмўқнин –у фии анФскми аФлои тбсрўн » . Ин қавлии мубарҳан ва шоФӣаст мари аҳли басиратро . Ва ллаҳи алҳмд . )