( одати бештар аз ҳукамои дайн он бӯдааст ки ба оғози китоби сухании андар тавҳид гуфтаанд ки яъне савоб онаст ки нахусти сухан аз худоӣ гуфта шавад ки нахуст ӯст . Ва мо гӯйем ки бар хирадмандон воҷибаст ки сухан бар тартиб гӯйанд ва аз офаридагони сухан оғоз кунанд ва ба офаридагори рсонндш . Ва чу ҳаме бинад ки нахусти мардумро ҳавос омад аз офариниш ва пас аз он ба замонии дарози маҳсусотро ба ҳавос андар ёфт , он гоҳи ақли бадв сипас аз он пайвасту ҳавоси мар ӯро аз маҳсусот бар маъқӯлот далел шуд , бояд ки хирадманди нахусти сухани андар маҳсусот гуяд андари мусаннафоти хеш , он гоҳ ба тадриҷи мари шунавандагону хонандагонро ба шинохти тавҳиди расонад . Ва мо чу андари ин китоб то ин ғояти сухани гуфтеми андари ончӣ воҷиб омад бар тартиби офариниш , савоби он дидем ки бар ин ҷойгоҳи андари мубдиъи ҳақу ибдоъу мубдиъ сухан гӯйем ва ар ӯ ба ҳуҷҷатҳои ақлии мари қавли гуруҳеро ки ихтироъу ибдоъро мункир шуданду сӯии исботи мубдиъи ҳақ роҳ наёфтанд - чу мардин ҳақро аз расӯли Мустафо ( с ) напазируфтанд ва аз ин пас ҳўоси ҳалоккунанда хеши рафтанд - ба қавлии машрӯҳи бигӯем ва ботил бинмоӣем , чунонкии муваҳҳидони олами моро бар дурустии он гувоҳӣ диҳанд . Ва бар ихтисори сухани бигӯем , на чунонкии пеш аз мо мусаннифоне гуфтаанд бе бунёдии устувор ва беистишҳодӣ аз аъёни олимӣ бар дурустии он ва бидон бар зуъафои уммати раёсат ҷустаанду суханро ба номҳои ғариб ва гуфтаҳои бемаънӣ биёростаанд то мтобъони эшон гумони бурданд ки ин суханонеи сахт баландасту мари аҷзро ба нодонистан аз он мақсӯди гӯяндаро сӯй хеш гирифтанд . Ва ин қавли машрӯҳ ки мо қасд он кардем ки бигӯем , онаст ки гӯйем : ҳар мавҷӯдӣ ки дар олам ҷисмонӣаст маълуласт ва ҳар маълулӣ ба иллати хеш пайвастааст ва муҳаддисаст . Пас олам ки маълуласт муҳаддисасту мари муҳаддисро қадим иллатасту иллат аз маълул ҷудо нашавад . Ва ончии вуҷӯд ӯ ба вуҷӯди ҷуз ӯ бошад ва аз ӯ ҷудо нашавад , ҷуфт карда бошаду мар ҷуфт кардаро ҷуфткунанда лозим ояд . Ва он ҷуфткунанда ки мари иллатро бо маълул ҷуфт кунад , олӣ бошад ва ӯ фарди аҳад самад бошад бе ҳеҷ пайвастагӣ ки мари чизеро бо ӯ бошад , бидонча мубдиъ аз ӯ асар бошаду мари асарро бо муассир пайвастагӣ набошад . )

( ва акнӯн ба шарҳи ин қавли муҷмал ки гуфтем боз гирдему сухани андари ин маънӣ аз мардум гӯйем , аз баҳри онкӣ бар мардум аз офариниши таклиф омадааст то боз ҷӯяд аз аҷзои офариниши олам , ва он таклифкунанда мар ӯро ақласт ки бар ӯ муваккиласт ва ҳамеша мар ӯро ин тақозо ҳаме кунаду мар ӯро бар ин боз ҷустан ҳаме дорад . Ва худои таъолии ҳаме таҳдид кунад мари он касҳоро каз ин муҳими азим ғофил бошанд , бад-ӣни оят ки ҳаме гуяд , қавла : ( ӯ лами итФкрўои фии анФсҳми мо халқи аллоҳи алсмўту аларз ва мо бинҳмои алои болҳқ ) .

Пас гӯйем каз маълулоти яке мардумасту иллати наздиктар ӯ бадви падар ва модар ӯсту иллати давртар ӯ ғизост . Ва аз баҳри он гуфтем ки ҳар мардумӣ маълуласту падару модару ғизои мар ӯро иллат ҳоанд ки маълул он бошад ки чу мари онро баргирӣ ӯ бархезаду ончӣ ба бархестан ӯ чизе дигар бархезад ӯ иллати он дигар бошад , ва пайдост ки агар модар ва падар набошанд мардум набошанд ва агар ғизо набошад мардум низ набошад . Ва падару модар миёнҷӣон бӯдаанд миёни мардуму миёни ғизо , аз баҳри онкии ин иллат – яъне ғизо – аз ӯ давр бӯдааст ба сабаби заъифӣ ӯ аз пазируфтан он , то чу ба миёнҷии падар ва модар бидон наздик шуд , бадви қавии гашт ва ба иллати хеши пайваст , аънии ғизоро бемиёнҷӣ битавонаст пазируфтан , он гоҳ аз миёнҷӣон бениёз шуд . Ва ғизо ки ӯ иллат мардумаст маълул табоиъаст , аз баҳри онкӣ агар табоиъ бархезад набот бархезаду ғизо наботаст мари ҳайвонро . Ва табоиъ низ маълуласт , аз баҳри онкии муфрадоти он аз гармӣу сардӣ ватарӣу хушкӣ иллатанд мари табоиъро ва агар ин муфрадот бархезад мари табоиъро вуҷӯд намонад . )

( ва акнӯн гӯйем ки падед оварадем ки мардуму падару модарашу ғизоашу табоиъи ҳамаи мълўлотнд , аз баҳри онкии вуҷӯди маълул ба вуҷӯди иллат хеш бошад ва пайдост ки вуҷӯди мардум ба вуҷӯди падар ва модар ӯсту вуҷӯди падару модараш ба вуҷӯд ғизосту вуҷӯди ғизо ба вуҷӯд наботасту вуҷӯди набот ба вуҷӯд табоиъасту вуҷӯди табоиъ ба иҷтимо муфрадотаст бо брдорндаҳи он , венаи мари муфрадоти табоиъро ба зўоти хеш бе он ҳомили хеш вуҷӯдаст ва на мари он ҳомили муфрадотро бемуфрадот вуҷӯдаст . Пас гӯйем ки чора Эй нест аз пдидорндаҳ эй мари ин нои падедонро ва аз ҷуфткунандае мари ин ҷудоонро , то чу ҷуфти гаштанд , он баргирандаи муфрадот ки мари онро ҳиўлӣ гӯйанд бадишон пайдо шуд ба зоти хешу мавсуфи гашт чу сифотро бёФт ва ин муфрадот ба ёрӣ ӯ – бал ки ба пазироӣ ӯ – феълҳои хешро падед овараданд . )

( пас гӯйем ки ҷуфти гаштани ин чаҳор муфрад бо ин ҳомил ки ёд кардем , оғози ҳдс буд . Ва гувоҳӣ дод моро бар дурустии ин қавл , гаштани ин муфрадот бар ин чиз ки баргиранда эшонаст аз ҳоле ба ҳоле , чунонкии гармҳо сард ҳаме шавад ва сардҳо гарм ҳаме шаваду хушкҳотар ҳаме шавад ва тарҳо хушк ҳаме шавад то ҳамон баргиранда ки ном ӯ оташаст , ба вақте дигари ҳамеи ном ӯ об бошад ,у гаштани ҳоли чиз бар ҳдс ӯ гувоҳ бошад . Пас зоҳир кардем ки табоиъи мураккабот бо муфрадоту баргирандаи эшон ҳамаи мҳдсоннд . Он гоҳ гӯйем ки ин табоиъ – ки ӯ чизе нест магари ин сӯратҳоу баргирандаи ону мар ҳар якеро аз ин чизҳо ки иллатҳои вуҷӯд табоиъанд ба зоти хеш қиём нест – раво набошад ки Фрозорндаҳ якдигар бошанд , аз баҳри онкӣ агар чунин бошад раво бошад мари чизеро ки ба зоти хеш қоим набошад феъл бошад ва ин маҳоласт . Ва чу табоиъ маълуласт ки мари иллатҳои ӯро ба зоти хеш қиём нест ва ин маълул ҳозираст , чора Эй нест аз онкии мари ин сифатҳоро бо ин мавсуфи фарози оранда Эйаст ки муҳаддис аз ӯ падед омада бошад . )

( ва акнӯн боз ҷӯйем аз иллати ин муҳаддиси боз ҷустании тамом , ва ба сабаби ин боз ҷустан боз гирдем ба мардум ки ӯ маълуласт ва мо суханро бад-ӣни ҷой аз ӯ расонидем . Ва гӯйем ки мардум маълуласту иллат ӯ низ нафасаст ки гирди орандау нигоҳи дорандаи мари табоиъро ӯст андари ҷасади мардум ,у нафаси мари ҷасадро ба манзалат сӯратаст мари ҳиўлиро . Ва гувоҳӣ диҳад моро бар дурустии ин даъвӣ , зоҳир шудани ҷасади мардум аз нафас чу зоҳир шудани ҳиўлӣ ба сӯрат ,у зоҳир шудани афъоли нафас аз роҳи ҷасад чу зоҳир шудани афъоли сӯратҳои муфрадот аз роҳи ҳиўлӣ ,у шарафи ҷасад ба нафас чу шараф ҳиўлӣаст ба сӯрат . Пас гӯйем ки фароз омадан ин сӯратҳои муфрадот аз гармӣу сардӣ ватарӣу хушкӣ бо ин баргирандаи эшон ки ҳиўлӣ номаст то табоиъ аз он ҳастӣ ёфтаасту сӯрати олам бар табоиъ боистодаҳаст ба феъл нафасаст , ва он нафас куллӣаст ки нафаси инсонии андари олам аҷзоӣ ӯст . Ва гувоҳӣ диҳад моро бар дурустии ин қавл , фароз омадани латоиф бар ин табоиъ ва пазируфтан эшон андари он фароз омадани мари сӯратҳои дигарро пас аз он сӯрати пешини андари ҷасади мо ки сӯрат ӯ бар ин латоифи табоиъ бар мисоли сӯрат оламаст бар табоиъи куллӣу феъли ин нафаси ҷузвӣ кандар мост , аънӣ ки чу ҳаме байнем аз феъли ин нафаси ҷузвӣ ки мари ин табоиъи дурушти тира беҳисро ҳаме мусаффо кунад ва аз ӯ чандини гӯнаи олат ҳаме созад кандар ҷасади мост ки мар ҳар якеро аз он сӯратӣу феълӣ дигараст – чу дилу ҷигару ҷузи он ва чу гӯшту устихону ҷузи он – каз ин сӯратҳоу феълҳо мари табоиъи бсоитро ҳеҷ несту мари ҷасадро бо ин таркиби аҷиби ҳаме ҳис диҳад , ва чу ин нафаси ҷузвӣ ки сонеъи ин ҷасад бар шигифтӣ ӯст , даст аз ин маснӯъ ки ҷасадаст боз дорад , мари ин ҷасадро аз ин сӯратҳоу феълҳоу латофатҳо ҳеҷ чиз намонад , бал ки бидон усӯл бозгардад ки нафаси ҷузвии мар ӯро аз он ҷудо карда бошад . Ва чу ақли парварда шуда бошад ба илми ҳақоиқ , бидонад ки ин фароз овардаҳо аз он аслҳо буд ва бидон бозгашт . Ин ҳоли моро ҳаме гувоҳӣ диҳад ки мари ин табоиъро аз муфрадоту баргирандаи он нафаси куллӣ фароз овардааст ва аз он мари сФўтҳороу латофатҳоро ҷудо кардааст ва аз он олат сохтааст мари ин санъатро , ва он олати мар ӯро афлок ва нуҷумаст то бидон олат бар боқии феълҳои табоиъи кор ҳаме кунад . Ва агар нафаси куллӣ аз ин маснӯъ ки оламаст даст боз дорад , ҳамагии ин сӯратҳо аз сӯратпазир ҷудо шаванду мари табоиъро ҳастӣ намонад , ҳам чунонкӣ ба дасти бози доштани нафас ҷузвӣ ҳастӣ он маснӯъ ки ӯ сохта буд бархест . )

( ва агар касе гуяд : чу нафаси ҷузвии даст аз ин маснӯъи ҷузвии боздошти сӯратҳои ӯ аз ин маснӯъ бархест ки ин нафаси мари онро бар он усӯли ниҳода буду аслҳо ҳаме ба табоиъ боз гардад , пас чу ин нафаси куллӣ даст аз ин маснӯъи куллӣ боз дорад воҷиб ояд ки муфрадоти табоиъу баргирандаи он аз якдигар ҷудо шаванд ва ба ҳол ҷудоӣ боистанд , ) ҷавоби мо мар ӯро инаст ки гӯйем : гармӣу сардӣу хушкӣ ватарӣу сифат ҳоанду сифатро бемавсуф ба зоти хеш ( вуҷӯду қиём ) нест ,у ончии мар ӯро ҳаме ҳиўлӣ гӯйанду мари сифатҳоро ӯ бар гирифтааст , вуҷӯд ӯ бад-ӣни сифатҳост ва бе ин сифатҳо мар ӯро низ ба зоти хеш ( қиём нест ) . Ва ҳуҷҷати маъқӯл бар дурустии ин қавл онаст ки гӯйем : хирадмандро маълумаст ки ончӣ ӯ мари гармиро пазирад гарм набошад , аз баҳри онкӣ агар худ гарм будӣ , мари гармии худ пазируфта будӣ ва боистӣ ки мари онро напазируфтӣ , ва ҳам чунин ончии мари сардиро пазирад ( низ ) сард набошад . Ва ҳаминаст сухани андари пазирндаи хушкӣ ватарӣ . Ва чу мо ҷавҳарӣ собит кардем ки он пазирндаи ин муфрадот бӯдааст ба оғози ҳдс , воҷиб ояд ки он ҷавҳар бо зоти хеш на гарм бӯда бошад на сард ва на хушк ва натар , то мари ин сифоти мухталифроу мутазодро бпзирФтаҳаст . Ва ақли мари чиз (ро ) ба сифат ӯ собит кунаду ончии мар ӯро ҳеҷ сифат набошад , номавҷӯд бошад . Ва агар касе гуяд : мари нафасро аз ин сифатҳо чизе нест ва ӯ мавҷӯдаст , гӯйем ки вуҷӯд ӯ ба зуҳӯри феъл ӯ собитаст ва ( мар ) ҷавҳари мунфаилро вуҷӯд ӯ ба сифот ӯст ки бар зот ӯ бошад ,у ончии сифот аз ӯ мунтафӣ бошад он чиз ба зоти хеш қоим набошад албата . Пас зоҳир кардем ки иллат ҳастӣ табоиъи андари ҷасадҳои мо нафас ҷузвӣаст ва мар нест шудан он (ро ба дасти бози доштани нафас аз ӯ ) бар он гувоҳ оварадем .

Ва акнӯн гӯйем ки чунонкии вуҷӯди ин корпазир ки ҷисмаст бад-ӣн коркунаст ки нафасаст , вуҷӯди феъли нафас низ ба вуҷӯди ин феъл пазираст ва агар мари нафасро феъл набошад ӯ нафас набошад ва вуҷӯдаш набошад , чунонкии пеш аз ин баён кардем . ( пас дуруст кардем ) ки ин ду чизи иллат ва маълуланд ва аз якдигар ҷудо нашаванд албата .

Он гоҳ гӯйем ки андари ин мавзӯи куллӣ ки оламаст осор ҳикматаст . Ва феъли ҷуз ҳикматаст , аз баҳри онкии феъл беҳикмат бисёраст ,у шарафи амал ба ҳикматаст . Пас воҷиб ояд аз ин тартиб ки шарафи худованди феъл ба хдоўндҳкмт бошад . Ва мари феълро ки ӯ шараф пазираст худовандӣ ёфтем ва он нафасаст . Пас лозим ояд ки мари ин шарафро ки ӯ ҳикматаст низ худовандӣ бошад ва мо мари он худованди ҳикматро ақл гӯйем . Пас пайдо шуд ки шарафи нафас ба ақласт . Ва он чиз ки шараф ӯ ба чизе дигар бошад , он чизи тамомкунанда ӯ бошаду ончӣ ӯ мари чизеи дигарро тамом кунанда бошад , ӯ иллати он чиз бошад . Ва чу ақли тамомкунанда нафасаст , пайдо омад ки ақли иллат нафасаст . Ва нафаси маълул ақласт бидонча аз ӯ шараф пазирасту бадви тамом шавандааст , ҳам чунон ки ҷисм ки ӯ маълул нафасаст ( аз ӯ ) шарафи пазирндау тамом шавандааст .

Ва гувоҳӣ бар ҷавҳаряти ақлу тамомӣу шараф ӯ бар тамом кардан ӯ мари нафасро , аз офариниши хоҳем бидонча гӯйем : ҳар тамомиро бар ноқис шарафасту тамом шудан ноқис набошад ҷуз ба тамомии дигар – яъне он дигари ҷузи зот ноқис бошад –у шарафи нафаси мардум бар ҳарчӣ мавҷӯдаст андари олам зоҳираст , пас ӯ тамомтар аз дигари чизҳои оламаст . Ва шарафи нафаси мардум бар дигар чизҳо бидонаст ки ( ӯ ) мари ақлро пазирндааст , пас агар дурустаст ки ончии мари ақлро пазирндааст тамомтар аз дигари чизҳост ва ҷавҳараст , пас ақл ки ӯ мари тамомтариро аз ёрони хеши шараф диҳандааст ҷавҳартар аз ӯ бошад , ва маҳол бошад ки шарафпазир ҷавҳар бошаду шарафдиҳанда арз бошад . Пас зоҳир кардем ки ақл ҷавҳарасту иллат нафасаст .

Ва иллати ҳамаи иллат ҳо ӯсту бартар аз ӯ иллатӣ нест . Ва гувоҳии хоҳем бар дурустии ин даъвӣ аз офариниши ин маълул ки мардумаст ва мо мари ин суханро аз ӯ оғоз кардаем . Ва гӯйем ки мардум ҷасадаст внФсу тамомии ҷасад ӯ ба нафасаст , аз баҳри онкии ҷасад бо нафас ба ғоят тамомӣ бошаду мари ҷасадро пас аз онкии нафаси бадв пайваста бошад низ зёдтӣ мумкин нест . Ва зуҳӯри феъли нафас ӯ ба ҷасад ӯст ,у далел бар вуҷӯд ( нафаси зуҳӯр феъл ӯст ) аз роҳи ҷасад ,у феъл ба ҳикмати тамомтар аз феъл беҳикматаст . Пас тамомкунанда феъли чизе ки бар вуҷӯд ӯ феъл ӯ далеласт , тамомкунанда ( чиз ) бошад . Пас тамомкунанда нафас ақласт . Ва пас аз онкии ақл ба нафас муттаҳид шуд низ мари нафасро зёдтӣ мумкин нест пазируфтан ва низ андар ( инки ӯ ) шарифтар аз маълулот оламаст ва он мардумаст , ҷузи ин се чизи дигар чизе нест . Ва чу мардум ба ақл расед тамом шуд , ва ҳар чизе ки ( андари ин ) олам падед ояд ба охири тамом шудан ӯ андар ӯ чизе падед ояд ки вуҷӯд ӯ аз он бӯда бошад – чунонкии мар ҳар дарахтӣу наботӣ ки падед ояд ба охири тамомӣ ӯ тухм ҳосил шавад ки падед омадан он дарахту набот аз ӯ бӯда бошад – ва чу бар ин дарахт ки мардумаст ба охири ақл ҳосил ояд ва пас аз он бар ин дарахт ки шарифтар мавҷӯдӣаст аз мавҷӯдоти олам низ чизе падед наёяд , донистем ки иллати олам ба оғоз ақл бӯдаасту дигари иллатҳо ҳамаи фурӯди ин иллатаст .

Ва чу ҳар иллатӣ ба маълули хеш пайвастаасту феъл аз ҳар иллатии андари маълул ӯ падед ояндааст ва агар он маълул набошад мари иллат ӯро феъл набошад ва агар мари иллатро феъл набошад ӯ худ иллат набошад , мари иллат (ро ) падед овардани феъли хеши андари маълули хеш хосият бошад . Ва хосияти андар ҳар чиз ҳасткунанда он чиз бошад ва чу чизе ба хосиятӣ махсӯс бошад , мар ӯ (ро ) мхссӣ лозим ояд , пас мари иллатро иллаткунандае ки он мхсс ӯст собит кардем , ва он ъол бошад – аънии созандаи иллат вадиҳанда иллатии мари иллатро – ва он ъоли мубдиъ ҳақаст ки ӯ пдидорндаҳи ин иллати ҳамаи иллатҳост – ки ақласт – на аз чизе . Ва чу ъол ба ҳукми ақл лозимаст , воҷиб наёяд ки мар ӯро ихтисосӣ бошад албата , бал ( ки ) ӯ бахшанда хосият ҳо бошад мари иллатҳоро .

Ва далел бар дурустии ин қавл ки гуфтем : мубдиъи ҳақи мари ақлро на аз чизе падед овардааст , онаст ки гӯйем : ончии падед омадан ӯ аз чизе дигар бошад маълул бошад , пас воҷиб ояд ки ончӣ ӯ на маълул бошад на аз чизеи падед омада бошад , ва мо дуруст кардем ки ақл маълул нест бидонча мар ӯро аз чизеи тамом шудан нест , бал ки ӯ тамомкунанда фоил куллӣаст . Пас зоҳир кардем ки мубдиъи ҳақи мари ақлро на аз чизе падед оварад . Ва ончӣ аз чизе ( дигар ) набошад , мар ӯро ба чизе бозгаштан набошад ( ба фасоду ончӣ ӯро фасод набошад ) азалӣ бошад . Пас ақл азалӣаст . Ва агар касе гуяд : чу ҳамеи гӯйӣ ки мубдиъи ҳақи мари ақлро падед оварад , гуфта бошӣ ки ақл муҳаддисаст , боз чаро ( ҳаме ) гӯйӣ ки ақл азалӣаст ? ки ин ду сухан мутаноқизанд , ҷавоби мо мар ӯро онаст ки гӯйем : дурустаст сӯии хирад ки ончии вуҷӯд ӯ аз чизе дигараст ( муҳаддисаст ва мо собит кардем ки вуҷӯди ақл аз чизе дигар нест , пас аз акси қиёс чу муҳаддис он бошад ки вуҷӯд ӯ аз чизе дигар бошад ) азалӣ он бошад ки вуҷӯд ӯ аз чизе дигар набошад . Пас агар раво бошад ки ончии вуҷӯд ( ӯ ) аз чизе дигар набошад азалӣ набошад , низ раво бошад ки ончии вуҷӯд ӯ аз чизе дигар бошад муҳаддис набошад ,у лекини ин чунон бошад ки муҳаддис азалӣ бошаду азалӣ муҳаддис бошад . Ва агар ин маҳоласт , ончӣ ( мо ) гуфтем ҳақаст . Ва ин ғалати мари он касҳоро аўФтд ки рӯҳонӣотро зери замон гумон баранд ,у латоиф аз замон бартараст . Пас падеди орандаи латоифро чигуна ба зери замон шояд гуфтан ?у занни нодонон чунонаст ки худои таъолӣ ( азалӣаст ва ин маҳоласт , аз баҳри онкии азалӣ онаст ки мар ӯро боз ба азал хонанду ончии мар ӯро боз хонанд ба чизеу нисбат ӯ сӯй чизе бошад худоӣ набошад . Ва азали исботи ваҳдат худоӣаст ки ) ақлро ҳаме бидон боз бояд хондан ,у азаляти он маънӣ (аст ) ки азалиро субут бадваст ва ( он ибдоъаст . Ва онкии миёни азал )у азаляту азалӣ фарқ надонад кардан , ин маъниро андари наёбад .

Ва акнӯн ки исботи мубдиъ ҳақ кардему гуфтем ки мубдиъ ( аввал ақласт , ) гӯйем ки ибдоъи сунъи мубдиъ ҳақаст . Ва мари онро гуруҳе аз ҳукамо амр гуфтанду гуруҳе иродат гуфтанд . ( ва ) андари ин сунъи мари мубдиъоту махлуқотро ( ширкатӣ ) нест ва он яке буд ва дигар набошад мар ӯроу пеш аз он чизе набӯд ва сипас аз он , ҷузи он . Ва ончии андари он буд аз бӯданиҳо чизе набошад , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд ( , қавла ) : ( вмои амрнои алои вҳдаҳи клмҳи болбср ) .

Вази баҳри он гуфтем ки бар ибдоъи мари ақлро итилоъ нест ки оқили натавонади таваҳҳум кардан ки чизе на аз чизе чигуна шояд кардану мари чизеро аз чизеи дигар кардан мункир нашавад . Вази баҳри он чунинаст ки чизе на аз чизе кардан ибдоъаст ва он бартар аз ақласт . Ва гуруҳе гӯйанд ки ибдоъи иллат ақласт , иллатӣ ки бо ӯ як чиз гаштааст – чу нур ( ки ) бо қурси офтоби як чизаст - ,у лекини мо сухан бебурҳон нагӯем ва мо донем ки қурси офтоби шакл гирд дораду равшаноӣ (ро ) шакл набошад ки шакли мари ҷисмро бошаду равшаноӣ шакл напазирад ба зоти хеши магар бар чизеи дигар . Пас гӯйем ки ибдоъ аз як сунъаст ки мар ӯро дуе нест ва набӯд ва набошад ,у мари онро иродат ба ҳақиқат нишоед гуфтан , аз баҳри онкии иродат миёнҷӣ бошад ба миёни мурӣду мурод , ва чу мурод набӯд , ( чаҳ ) гӯйем ки иродат бар чаҳ афтод ? ва низ мари онро ҷуз бар сиблати муҷоз амр нишоед гуфтан , аз баҳри онкии амр фармон бошаду фармон аз Фрмоиндаҳ бар фармон бурдор бошад , ва чу фармон бурдор набӯд , чаҳ гӯйем ки фармон бар чаҳ чиз кард ва дод ? пас ( он ) сунъи мубдиъ ҳақасту ақл ба зот мубдиъаст ва нахустин мавҷӯдасту иллати ҳамаи иллатҳост , чунин ки бурҳон бар он намудем .

( ва ) бозгашти мардум ба ақласту шумор бар ӯ ба сабаби ақли воҷиб шудааст . Набинӣ ки мари дигари ҷонваронро каз ақл насиб надоранд , шумор ваъда накардааст ?у нафаси маълул ақласту сабот ҳар маълулӣ ба иллат хешасту саботи нуфуси ҷузвӣ ба нафас куллӣаст , пас ( мар ) нуфуси ҷузвиро бозгашт ба кул хешасту мари он кулро бозгашт ба ақласт ки ҳастаст , аз баҳр он гуфт худои таъолӣ ( , қавла ) : ( ани алинои аёбҳми сами ани ълинои ҳсобҳм ) . Ва эшон дараҷотанд сӯии худои таъолӣ . Набинӣ ки худои таъолии мари гиравидагони хешро ҳаме гуяд ки дараҷот ҳастанд бар наздики худои таъолии бад-ӣни оят ( , қавла ) : ( ҳам дарҷат ъанд аллоҳу аллоҳи басири бмои иъмлўн ) ? ва ҳар ки мари дараҷоти худоиро аз рӯҳонӣот ва ҷисмонӣот бишносад , ба илми тавҳид аз савоби абадӣ насиб ёбад , ва ҳар ки бар ҷисм боистаду ҷузи ҷисмро сӯрати натавонад кардану мари худоиро – субҳонау таъолӣ – рӯҳонии гумони барад , мушрик бошаду ҷой ӯ оташ ҷовидӣ бошад . Ва ин хостем ки бигӯем . ( ва ) ллаҳи алҳмд .