Ҷуиндагон аз чарое будаш олам ба ду гуруҳ шуданд : як гуруҳ гуфтанд ки мумкин нест донистан ( ки ) олам чаро бӯда шуд ,у дигар гуруҳ гуфтанд ки чарое офариниши олам донистанӣаст .

Аммо он гуруҳ ки гуфтанд : мумкин нест донистан ки олам чаро буд , ҳуҷҷат он овараданд ки гуфтанд : боз ҷустан аз чиз сипас аз ҳастӣ ӯ аз чаҳ чизе ӯ бошад , он гоҳ аз чигунагӣ ӯ бошад , он гоҳ аз чарое ӯ бошад . Ва гуфтанд ки мо донем ( ки ) олам ҳаст , ва лекин ндонем ки чист ва чигунааст , пас чигуна тавонем донистан ки чарост ? ва он гуруҳ ки гуфтанд : чарое ( офариниш ) олам донистанӣаст , ҳуҷҷат он овараданд ки гуфтанд : олам ба куллияти хеш маълуласту аҷзоӣ ӯ бар тартибасту ончии аҷзоӣ ӯ бар тартиб бошад ва маълул бошад , кул ӯ маълул бошад , (у ончӣ маълул бошад ) мар ӯро иллат бошад . Пас мари оламро иллатаст . Ва чу ин маълул ёфтанӣасту иллат ( ба маълул пайваста бошад , лозим ) ояд ки иллати олами бадв пайваста бошад (у ончӣ ) ба чизе ёфта пайваста бошад , ёфта бошад ва маълум бошад .

( пас ) ин гуруҳ ки гуфтанд : иллат олам бишнохтӣаст , муттафиқ шуданд бар онкӣ ( иллат ) олами ҷӯад борӣаст . Он гоҳи андари ин қавл ба ду фурқат шуданд : як фурқат гуфтанд ки олам ҳамеша буд ва қадимаст ,у дигар фурқат гуфтанд : олам набӯд , он гоҳи ббўди пас аз нобудагӣ ва муҳаддисаст . Аммо гуруҳе ( ки гуфтанд ) ки олам қадимаст , ҳуҷҷат ( он ) овараданд ки гуфтанд : чу маълумаст ки иллати олами ҷӯад борӣасту борӣ ҳамеша ҷавод буд , воҷиб ояд ки олам ӯ маълули ҷӯад борӣаст , ҳамеша бӯдааст , аз баҳри онкии иллат аз маълул ҷудо нашавад ва ( чу ) иллат бемаълул набошад , агар касе гуяд : вақте буд ки олам набӯд , гуфта бошад : бидон вақт ки олам набӯд ( мари бориро ) ҷӯад набӯд , ва агар маҳоласт гуфтан ки вақте буд ки мари бориро ҷӯад набӯд , низ маҳоласт ( гуфтан ) ки ончии маълул ҷӯад ӯст ва он ин оламаст , вақте буд ки набӯд . Ин қавли брқлс даҳрӣаст . Ва арстотолису атбоъ ӯ гуфтанд ки зоти бориро – субҳона – зотӣ мусаххараст , яъне пдидорндаҳ маъдӯмаст . Ва мари ҷавҳари бориро – субҳона – гуфтанд ин хосиятаст , ва чу зот ӯ ки хосияташ инаст , ҳамеша буду мар ӯро боздондаҳ эй раво набошад аз феъли хеш , воҷиб ояд ки олам ҳамеша ( буд . )

Ва ин гуруҳ ки гуфтанд : олам муҳаддисаст , низ ба ду гуруҳ шуданд . Як гуруҳ гуфтанд ки борӣ – субҳона – мари оламро ба дафъот бениҳоят офарӣдааст ва ба дафъот бениҳоят ҳаме хоҳадаш офаридан , ва ҳар гуҳ ки қӯтҳоӣ ки олами бадв устувор карда ( шуда )аст сипарӣ шавад , бандҳои олам кушода шаваду ҷузвҳояши фурӯи резад ва аҷзо гардад . ( он гоҳ ) борӣ – субҳона – аз ҳамон ҷисми пароканда шуда ба хости хеш бе ҳеҷ замонӣ , дигари бораи оламро биёфрианад ва он оғози ҳудуси он дафъат ( бошад ) то ба охири он дафъат ( ки боз ) он қӯтҳо ки олами бадви манзум шуда бошад сипарӣ шавад ( ва ) олам вайрон шавад . Ва гуфтанд каз баҳри он чунинаст ки олами ҷисмӣ мутаноҳӣаст ва мумкин нест ки чизе ( ки ) ба зоти худ мутаноҳӣ бошад , мари қӯтҳои номутаноҳиро эҳтимол тавонад кардан то ба замон бениҳоят бимонад ва вайрон нашавад . Ва гуфтанд : чу иллати олами ҷӯад борӣасту андар ӯ нишон ҳдсаст , лозим ояд ки офариниши олам ҳамеша бӯдааст ба дафъот бе ниҳояти пас аз якдигар ки мари онро аввалӣ набӯдааст . Ва бад-ӣни қавли олам ба рӯе қадим бошад ва ба рӯе муҳаддис бошад . Ва дигар гуруҳ гуфтанд ки мари оламро будаш ҳам ин дафъат беш набӯдааст ва чу ин банд ки баста шудааст кушода шавад , олам бархезад . Ва ин қавли аҳли дайн ҳақасту мтобъони расӯли Мустафо ( ъ ) . Ва мо нахусти андари ин қавлҳои мухталиф ба ҳуҷҷату бурҳон сухан гӯйем , он гоҳи пас аз он дар баёни иллат будаш олам ба воҷибии шарҳи диҳем , аз баҳри онкии фоида ӣ он бузургаст . Ва тавфиқ бар ёфтан савоби андари он аз худои хоҳем .

Пас гӯйем андари ради қавли он касоне ки гуфтанд : нишоед донистан ки олам чаро буд , ва гуфтанд : чу ҳаме ндонем ки олам чист ва чигунааст раво нест ки бидонем ки чарост , ки донистан мо мар чаҳ чизеу чигунагии оламро пас аз ҳастӣ ӯ , бар мо воҷиби оради мар донистан чарое ӯро . Пас мо донем ки олам ҳаст ва ҳар ҳастӣ бо ҷавҳараст ё арз ва ин ҳар ду ҷинс ҳоанду бозҷстн аз чаҳ чизеи чиз ба ҷинс бошад . (у ончии ҷавҳар ) бошад , ба зоти хеши қоим ( бошаду мари арзро қиёми бадв ) бошад . Ва чу олам ба зоти хеш қоимасту мари эърозро пазируфтааст , донем ки олам ҷавҳараст . Ва ҷавҳар ба ду қисмаст : ё латифасту ҷнбонндаҳ , ё касифасту ҷанбнда . Ва латифу ҷнбонндаҳ рӯҳасту касифу ҷанбнда ҷисмаст . Ва чу ( олам ) касифаст бидонча мар ӯро ҷузвҳои бисёраст ва ҷанбндааст андари мақоми хеш , дуруст шуд ки ҷисмаст . Пас ҷавҳаряти олам дуруст кардем ва ин ҷавоб чаҳ чизе ӯсту ҷисмят ӯ низ дуруст кардем ва ин ҷавоб кадомӣаст , аънӣ агар касе гуяд : олами кадом ҷавҳараст ? гӯйем ки ҷавҳар ҷисмаст . Он гоҳ гӯйем ки ( чигунагӣ ) мари ҷисмро ба шакл ва ранг бошаду мари оламро ҳам шакласт ва ҳам ранг ,у андари ҳаракат ва сукӯн бошаду мари оламро ҳам ҳаракатаст ва ҳам сукӯну ҷузи он . Аммо шакли олам карӣаст ва аммо лавн ӯ ба ҳасби эҳтимол аҷсом ӯст мари онро , чунонкии баъзе аз ӯ муҳтамиласт мари равшаноиро чу оташу аҷроми фалакӣу ҷузи он ва баъзе аз ӯ муҳтамиласт мари торикиро чу хоку афлоку ҷузи он . Ва аммо ҳаракати олам низ ба ҳасби эҳтимол аҷзоӣ ӯст мари онро , чунонкии баъзе аз аҷзоӣ ( ӯ ) муҳтамиласт мари ҳаракатро сӯии марказ ва баъзе муҳтамиласт мари ҳаракатро ба гирди марказ . Аммо сукӯни олам ба куллият ӯст на ба аҷзоӣ ӯ , бидонча андари як макон ба ҳаракати мстдир ( мутаҳаррик )аст каз он макони мари куллият ӯро интиқол несту интиқоли мари аҷзоӣ ӯ рости андар ӯ . Пас дуруст кардем ки олам чист ва чигунааст . Чу моӣиту кайфият ӯ маълуми гашт , лозим ( ояд ) ки каммият ӯ донистанӣ бошад . Ва ин хостем ки баён кунем андари ради қавли ин гуруҳ ки донистани каммият будаш оламро мункир шуданд бидонча гуфтанд : ҳаме ндонем ки олам чист ва чигунааст .

Ва аммо қавли мо андари иттифоқи ҳукамо бар онкии иллат будаш олами ҷӯади борӣ – субҳона –аст , онаст ки гӯйем : ин қавли мӯҳмалу маъатталу муҷмалу но муфассаласт , чаҳ аз баҳри онкии инчи ҷӯад аз ҷаводи ҷуз ба пазирндаи ҷӯад падед наёяд , ва агар олам ки ӯ ин ҷисми карии шакл мутаҳаррикаст ба ҳаракати астдорту ончӣ андар ӯст ба ҷӯади худои ҳосил шудааст , ҷӯад бахшиш бошаду олами бахшида худоӣаст , бояд ки бидонем ки борӣ – субҳона – мари инро ба ки бахшидааст . Ва лозим ояд аз ин мавзӯ ки борӣ – субҳона – мари ин оламро бидон ки бахшидааст пеш аз будаш олам бӯдааст ва акнӯн ин фавойид аз ин атои бадв ҳаме расад , аз баҳри онкӣ агар фоидае аз ончии ҷавод ба ҷӯади хеши мар касеро бахшида бошад бадв нарасад , он чиз ато набошад ва на мҷўдбаҳ бошад . Ва чу олам мҷўдбаҳ набошад ,диҳанда ӯ ҷавод набошад . Пас воҷибаст бар он кас ки гуяд : иллати олами ҷӯад борӣаст , ки нахусти пазирндаи ин ҷӯадро собит кунад ки кист . Ва чу худованди ҷӯад ва мҷўдбаҳ пайдосту фоида аз ин ато ки бидон кас расад ҳаме ки атои мар ӯ рост , бигӯед ки чист . Он гоҳ чу он фоидапазир ки фоида аз ин чиз ки ба ҷӯади бории мавҷӯд шудааст ҳамеи бадв боз гардад ба зарурат собит шавад , воҷиб ояд ки он фоидапазир ноқис бошад , аз баҳри онкии ҳеҷ тамоми фоида пазир набошад . Ва чу он фоидапазир ба зарурат ноқис бошад , чора Эй нест аз онкии бад-ӣни фоида каз ин атои бадв ҳаме расад , тамом шавад . Пас чу он ноқис тамом шавад низ фоида напазирад , он гуҳ лозим ояд ки он ато бархезад . Ва наёяд мар касеро ки гуяд онкӣ агар чунин бошад лозим ояд ки мари бориро ҷӯад набошад ва ин маҳол бошад . Аз баҳри онкӣ ( иллати ҷӯади ҷаводи ҳоҷтмндӣ ) ҳоҷатмандаст ва бениёз кардани ҳоҷатманди мари ҷаводро ситоишаст на накӯҳиш ,у ҳоҷтмндии ҳоҷатманд бо ҷӯад бениҳоят ( ҷавод ) мари ҷаводро накӯҳишаст на ситоиш ,у раво ( бошад ) ки мари ҷаводро ҷӯад бошад ва ҳоҷатманд набошад албата . Пас бад-ӣни қавл рад кардем қавли он касро ки гуфт : воҷиб ояд ки олам қадимаст ва ҳамеша буд ва бошад , аз баҳри онкии иллат ӯ ҷӯад борӣаст ва раво нест ки борӣ – субҳона – вақте ҷавод набошад . Ва ин қавл брқлсаст .

Ва аммо қавли мо андари ончӣ ( арстотолис ) гуфту атбоъ ӯ баронанд ки зоти борӣ – субҳона – ҷавҳарӣаст аз адам ба вуҷӯди кушандаи мари маъдӯмроу мавҷӯдкунанда номавҷӯдаст ва чу ин ( хосият ) мари ҷавҳар ӯро – таъолии ҷадда – зотӣаст , раво нест ки гӯйем : олам вақте набӯду бози ббўд , онаст ки гӯйем : имрӯзи олам мавҷӯдаст ва ба иқрор ( ин ) гуруҳи мари ин мавҷӯдро борӣ аз адами сӯй вуҷӯд кашидаасту ончӣ аз адам ба вуҷӯд омада бошад муҳаддис бошад ва пас аз нобудагӣ бӯда шуда бошад . Ва боз чу гуяд : ҷавҳари борӣ ҳамеша буд пас лозим ояд ки олам қадим бошад , ин сухан аз ин файласуф даъвӣ бошад ки олам аз адам ба вуҷӯд наёмадааст ва ин сухан мутаноқизаст ва ин натиҷа на аз он муқаддамааст , бал ( ки ) чу муқаддамааш онаст ( ки ) вуҷӯди олам аз онаст ки ҷавҳари бории ҷавҳарии мавҷӯд кунандааст мари маъдӯмро , агар ин муқаддама ростаст , ҷавҳари борӣ собит бошад пеш аз онкии мари маъдӯмро мавҷӯд кард . Ва чу ба дигар муқаддама гуяд : вуҷӯди ҷавҳари борӣ ки бад-ӣни хосият махсӯсаст , ба зоту хосият қадимаст , ин муқаддамаи мари онро хилоф бошаду хилофи рости ҷуз дурӯғ набошад . Аз баҳри онкии қадим ба зоту хосият он бошад андари феъл ки пеш аз феъл набошад , ва бидон муқаддама чунон гуфт ки пеш аз феъласт то маъдӯмро мавҷӯд кунаду бад-ӣни муқаддама ҳаме гуяд : пеш аз феъл нест ,у натиҷа каз миёни ду муқаддамаи мухолиф падед ояд дурӯғ зан ояд , чунин ки ин натиҷааст то аз як рӯй ҳаме чунон ояд ки олам муҳаддисаст чу мар ӯро ҷавҳари борӣ аз адам ба вуҷӯд овардааст , вази дигар рӯй ҳаме чунон ояд ки олам қадимаст чу мавҷӯдкунанда ӯ қадимаст бесабақӣ ки мари мавҷадро бар мавҷӯд ӯ ҳаст . Ва чу гуяд : ҷавҳари борӣ ҷавҳарӣаст ки хосият ӯ мавҷӯд кардан маъдӯмаст ва ин муқаддама рост бошад , он гоҳ ба дигар муқаддама гуяд : олами мўҷўдкрдаҳи он ҷавҳараст , натиҷа аз ин ду муқаддама он ояд ки ҷавҳари борӣ – субҳона – муҳаддисаст . Аз баҳри анкаҳ мавҷӯд карда муҳаддис бошад ба зарурат , ва чу мавҷӯд аз мавҷӯдкунанда ба хосият ӯ мавҷӯд шуда бошад на ба иродат , вуҷӯди мавҷӯд бо вуҷӯди мавҷӯдкунанда баробар бошад , ва чу мавҷӯд муҳаддис бошаду мавҷӯдкунанда бо ӯ баробар бошад , мавҷӯдкунанда низ муҳаддис бошад . Ва ин бурҳонӣ ақлӣаст бар бутлон ( қавл ) ин гуруҳ . Пас дуруст кардем ки раво набошад ки вуҷӯди олам аз ҷавҳари борӣ – субҳона – ба хосият бошад , ва ҳар ки ( чунин гуяд , мари бориро муҳаддис бошад . )

( ва аммо қавли мо андари ончӣ гуруҳе гуфтанд ки ба ҳдси олам мақар буданд ки ҳудуси олам ба дафъот бениҳоят бӯдааст ва ) ба дафъот бениҳоят хоҳад бӯдан , ( онаст ки гӯйем : ин ) дафъат ки мо андар ӯйем аз ду берун нест : ё охири он дафъот гузаштааст , ( ё аввал ) ин дафъот ояндааст . Агар охири он дафъотаст , пас ин дафъати ниҳояти он дафъотаст , аз баҳри онкии охир онасту ончӣ ( аз ) маъдӯдоти мар ӯро ( охир ) бошад , мар ӯро ба зарурат аввалӣ бошад , аз баҳри онкӣ ( агар ) мари он дафъотро ( аввал ) набӯдӣ , ба охир нараседӣ . Ва агар ин дафъат ки мо андар ӯйем аввали ин дафъот ояндааст , ончии мари ҷумлагии онро аввал бошад аз маъдӯдот , ночораи мар ӯро охир бошад , бо онкии бад-ӣни қавли ду бениҳоят лозим ояд ва маҳол бошад ки ду бениҳоят бошад баробари якдигар ки ҳамчанд он ки аз яке кам ҳаме шавад , андари ин дигар ҳаме афзоед , он гоҳ на кули ин бе ниҳояти нуқсони пазирад ва на кули он бениҳоят зиёдат шавад ва ин қавл мутаноқизаст . Ва чу ҳудуси олам маълумаст – чунонкии андари шарҳи эҷоби ҳдси олами пеш аз ин андари китоби сухани гуфтем ва дуруст кардем ки ба дафъот бениҳоят офаридани олам маҳоласт - , пайдо омад ки будаш олам ( ҳам ) ин як дафъатаст . Ва ончӣ муҳаддис бошад , мари замон ӯро аввал бошаду ончии мари замон ӯро аввалӣ бошад , мари замон ӯро охир бошад ,у охири замон ӯ бар ҳосил шудани мақсӯди сонеъ ӯ бошад аз офариниш ӯ , аз баҳри онкии муҳаддис маснӯъ бошаду мари сонеъро андари маснӯъ ғараз бошад ки он ғараз ( мар ) ӯро ҷуз бидон маснӯъ ҳосил нашавад ва он ғарази иллати тамомии он маълул бошад ва чу ғараз аз ӯ ҳосил ояд маснӯъ бархезад . Пас дуруст кардем ки олами рӯзӣ – аънии ҳангомӣ – бархезад . Ва акнӯн ба баёни иллати олам машғӯл шавему қавлии мӯҷазу машрӯҳ ба ҳуҷҷатҳои Муқаннаъу далелҳои равшани бигӯем . БтўФиқи аллоҳи таъолӣу ҷадда .

Ва гӯйем ки ҳукамо ҳар маснӯъиро чаҳор иллат собит кардаанд : нахуст аз ӯ иллати фоила чу заргару дурудгар ,у дигари иллати ҳиўлонӣ чу симу нигину чӯбу оҷ , ва се дигари иллати сӯратӣ чу сӯрати ангуштарӣу тахт ,у чаҳоруми иллати тамомӣ чу пӯшидани подшоҳи мари ангуштарӣ (ро )у нишастан ӯ бар тахт . Ва гуфтанд каз ин иллатҳо иллати фоилаи шариф тараст , ( пас аз он иллати иллати тамомии шариф тараст ) ки ғарази сонеъ аз сунъ ба онаст ,у ҳиўлӣ ва сӯрат ходимонанд мари фоилро андари ҳосил кардани ғараз ӯ аз мунфаил . Пас воҷиб омад бар мо каз ин маснӯъи азим ки оламаст , мар ( ин ) чаҳор иллатро боз ҷӯйем то чарое офариниши олам аз он моро зоҳир шавад ки фоидаи он бузургаст . Пас гӯйем ки олам мавҷӯдаст ва маҳсусаст ба ҳавоси мо , пас бояд бидонем ки чист ва бидонем ки чигунааст ва бидонем ки чарост , то мар ҳар чаҳор иллат ӯро дониста бошем .

Ва чу олам ба куллияти хеши ҷисмӣ мусаввираст ба сӯратҳои мутазоду мухталиф ва ба шаклҳоу рангҳои бисёр каз ҳар яке аз он шаклҳоу рангҳо ҳаме феълӣ ояд ки он феъл аз он ҳаме бидон сӯрату шакл ва ранг ояд , маълумаст ки мари ин ҷасади куллиро бад-ӣни сӯратҳоу шаклҳоу рангҳоу табъҳо , сонеъӣ карда ба хости хеш . (у далел бар дурустии ин қавл ) онаст ки раво нест ( ки ) як ( ҷавҳари мари ду сӯрати мутазодро бар ) тъоқби ҷуз ба қаҳри қоҳирӣ ( бипазирад , )у ҳиўлии ҷисми як ҷавҳараст ки мари сӯратҳои мутазоду мухталифро аз гармӣ ва ( сардӣ ватарӣу хушкӣ ) ҳамеи пазирад ба авқот ,у мари он ( як ҷавҳарро ) раво нест ки ду феъли мутазоди андари як чиз бияёд ҷуз ба хости сонеъии қоҳир , вази ҷавоҳири олимии ҳам кун ояд ва ҳам фасод ( ва ҳам ) ҷумла шудан ва ҳам парокандан , бе онкии мар ӯро хостӣасту зиндагӣ . Пас зоҳир ( шуда )аст мари хирадмандро ки мари ин ҷавоҳирро сонеъӣ ( ҳаст ) ки ин феълҳои мутазод аз ин ҷавҳар ба хост ( он ) сонеъ ҳаме ояд . Пас бад-ӣни шарҳи моро иллати фоилаи олами мавҷӯд ва маълум шуд .

Ва чу сӯратҳои нахустин ( муфрадот ) аз гармӣу сардӣ ватарӣу хушкии андари аҷсоми олам гардандааст , мари уқалоро зоҳир шудамаст ки як ҷавҳараст ки мари ин сӯратҳои ( мутазод )ро ҳамеи пазирад ва он ҳиўлӣаст . Пас иллати ҳиўлонӣ ( ӯ бо иллати сӯратӣ ӯ зоҳираст . Ва аммо иллати тбдл ) сӯратҳои мутазоди андари ҳиўлӣ то замонии баъзе аз ҳиўлии мари гармӣу хушкиро пазируфта ( бошад ва ) ба сабаби ин сӯратҳо оташ ном бошад ва пас аз ( он ) гармии андари он ҳиўлӣ ба сардӣ бадал шаваду хушкӣ батарӣ бадал шавад то ба сабаби бадал шудан ин сӯратҳо ба зоти хеши андари ҳамон ҳиўлии об ном шавад , онаст ки ҳиўлӣ оростааст мар пазируфтан ин муфрадотро ва ҳам чунонкӣ ( мумкинаст ) ки ҳар чаҳ мари гармиро бипазирад , низ мумкинаст ки мари сардиро бипазираду ончии андари ҳад имкон бошаду мар ӯро бози доранда Эй набошад ночора ба феъл ояд , чаҳ агар ба феъл наёяд номи имкон аз ӯ биафтад вази адли сонеъи одил раво набошад ки чизеи офаринаду мари он чизро кардани феълӣ ё пазируфтани феълӣ мумкин бошад , он гоҳи он чизи он феъл накунад ё мари он феълро напазирад . Инаст иллати тбдлу таҳаввули сӯратҳои мутазоди андари ҳиўлӣ .

Ва мондааст моро сухани гуфтани андар ( иллат ) тамомии олам ки онаст иллат чарое ӯ . Пас бингарем андари маснӯъоти табиӣу наботӣу ҳайвонӣу инсонӣ то иллати тамомӣ аз он ба оғози он падед ояд ё ба миёнаи он ё ба охири он . Ва ҳаме ёбем мари иллатҳои тамомиро андари ҷумлагии маснӯъот ки андари охири он ҳаме падед ояд , чунонкии охири чизе каз набот падед ояд тухм ӯ ҳаме падед ояд ки иллати набот ӯ бӯда бошаду охири чизе аз ҳайвони нутфа падед ояд ки иллати ҳайвон ӯ бӯда бошад . Ва агар чизе ки аз маснӯъи инсонӣ падед омад он буд каз он пас низ бар он маснӯъи чизе падед наомад , чу пӯшидани шоҳи мари ангуштарӣ (ро )у нишастан ӯ бар тахту ҷузи он , пас гӯйем ки иллати тамомии мари оламро чизеаст ки бози пасини чизеи андари олам ӯ падед омадааст . Ва лозим ояд аз истиқрои назоир ки бозгаштани манофеи он маснӯъ ба ҷумлагӣ бадв бошаду мари онро бо он низ дигари фазл ҳо бошад . Чунонкӣ чу тухми набот иллат ӯст , ҳамаи манофеи наботи ҳаме ба тухм ӯ боз гардаду мари он тухмро бо он низ қӯти растан ва ёфтан мижау буи ва рангаст ки мари наботро аз он чизе нест . Ва ҳам чунин ( мари нутфаи ҳайвонро ) бо онкии мари ҳамаи фавойид ( ҳайвониро ёфтааст , бар ҳайвони фазл )аст бидонча андар ӯ қӯтӣ ( бениҳоятаст мари падед овардан ) ашхосро ки ба ҳар ( шахсеи мар ) ҳамон фазойилро ки он ҳайвон пазируфтааст бипазирад . Ва ҳам чунин мари подшоҳро ки ангуштарӣ бар даст кунад ва бар тахт нишинад , бо онкии манофеи ин ( ҳар ду ) маснӯъ бадв бозгардад , бар ин ду маснӯъи фазлҳои бисёраст .

Ва чу олам ба ҷумлагӣ ба афлоку анҷуму ИМАоту маволед буду маълум ( буд ки ) маволеди пас аз ин усӯли падед омадааст , гуфтем ки тамомии олами андар маволедаст на андари усӯл , аз баҳри онкии чизе каз он чизеи дигар падед ояд , будаш он чизи пешин аз баҳр будаш он чизи боз пасин бӯда бошад . Ва чу маволеди анвоъ бисёр буд , бнгрстим то манофеи ҳамаи маволед ба кадоми мавлуди ҳаме боз гардад ки мари он мавлудро бар он дигарон фазлҳои бисёраст , то бидонем ки иллати тамомии олами он мавлудаст . Ва бад-ӣни сифати мари мардумро ёфтем ки манофеи он ҳамаи ИМАоту маволеди бадв бозгрдндаҳасту мар ӯро бар ҳамаи ИМАоту маволед фазласт . Аммо фазли мардум бар ҳайвонаст ба ақли мумайиз ,у мари ҳайвонро бар набот фазласт ба рӯҳи ҳиссӣу ҳаракат ба хост ,у наботро бар ИМАот фазласт ба рӯҳи намое ва пазируфтани ороишҳои рӯҳонӣ . Пас мардум ба чаҳор дараҷа фазласт ки мар ӯро бар оламаст .

Ва гувоҳӣ дод моро бар онкии мардуми иллати тамомӣ оламаст , расӣдани ҳамаи қӯтҳои олам ба мардум – чу расӣдани ҳамаи қӯтҳои дарахт ба бор ӯ ва чу расӣдани ҳамаи қӯтҳои ҳайвон ба нутфа –у оҷизи мондани дигари маволед ки эшон иллати тамомии олами набуданд аз пазируфтан он неъматҳо ки мардум аз олами пазируфт ва қудрат ёфтан мардум бар он – чу оҷизи мондан ( хӯн ва ) оби даҳону оби бинии ҳайвон ки иллатҳои тамомии ҳайвони набуданд аз пазируфтан он маъниҳо ки нутфаи пазируфт аз ҳайвон ва қудрат ёфтан ӯ бар он чу иллати тамомии ҳайвон ӯ буд - . Он гоҳ гӯйем ки мар ҳар чизеро камоли лиззат ӯ андар тамомӣ ӯст , аз баҳри онкии ороишу баҳоу равнақ аз осор лиззатаст , чунонкӣ беназмӣу ошуфтагӣу пажмурдагӣ аз осори дард ва ранҷаст . Ва чу мари наботро камолу ҷамол ӯ ба тухм ӯ буд , ҳаме донем ки лиззати мари наботро ба тухм ӯ тамом шуд вази он пас мар ӯро низ лиззатӣ ёфтанӣ намонад , ҳам чунонкии ҳайвон ба камолу ҷамоли хеши он гоҳ расед ки мар ӯро нутфа ки иллати тамомӣ ӯ буд ҳосил шуд . ( набинӣ ки мари ҳайвонро аз ӯ лиззатии бозпасин ҳосил шуд ) каз он пас низ лиззатӣ дигар наёфт ва он лиззати мар ӯро бар ҳамаи лаззот ӯ биФзўд ? пас ҳам чунин олам чу мардум ба камол расед –у мардуми ҷузвӣ аз аҷзоӣ ӯ буд – лиззатӣ ёфт каз он азимтар лиззат набӯд мар ӯро , аз баҳри онкии олам ба мардум ба илм расед ва пас аз нодонӣ доно шуд . Ва бақои олами бад-ӣн лиззатаст , ҳам чунонкии бақои наботу ҳайвон ба лиззати тухм овардан ва зойишаст .

Ва низ гувоҳӣ дод моро бар онкии мардуми иллати тамомӣ оламаст , мусаххари гаштани ИМАоту маволеди олами мари мардумро , чу мусаххар бӯдани набот бо ҳамаи олати хеши мари бору тухмро ва чу мусаххар бӯдани ҳайвон бо ҳамаи олоти хеши мари нутфаро . Аммо мусаххар бӯдани афлоку ИМАоти мари мардумро ба зоҳир ( онаст ки мардуми мар ) афлоку анҷумро ҳаме бар муродҳои ( хеши кори бандад ба қӯти ақл , чунонкии мари саодатҳоро ) аз ӯ ҳаме битавонад гирифтан ба шинохти рӯзгорҳои масъӯд ваз наҳвастҳои ( ӯ ҳазар тавонад кардан ) ба шинохти замонҳои манҳус , (у кор бастан ) мардуми мари табоиъи чаҳоргонаро бар ҳасби муродҳои хеши зоҳиртар аз онаст ки ба шарҳи он ҳоҷат ояд . Ва мусаххар бӯдан ин обо (у ИМАот ) мардумро ба ботин онаст каз ин коркарди азим ки афлоку анҷуму ИМАоти андари он ба манзалати дасти афзорҳо ва ҳаюлоатанд , шарифтар аз мардуми чизеи ҳаме ҳосил наёяду сонеъи қодири мари ин дасти афзорҳоу ҳиўлиро аз баҳри ин маснӯъ мусаххар кардааст . Пас бад-ӣн рӯй ин олоти мусаххарот ба сабаб будаш мардуманд , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд : (у схри лаками мо фии алсмўт ва мо фии аларз ҷмиъо манеҳ ани фии злки лояти лқўми итФкрўн ) . Ва бидон гуфтем каз олами чизеи шарифтар аз мардум падед наомад ки бар олами ҷузи мардуми чизе подшоҳ нашуд .

Ва низ гувоҳӣ диҳад моро бар онкии мардуми иллати тамомӣ оламаст ва он иллат чарое ӯст , бархӯрдорӣу шодмона шудани мардум ба чизҳое аз олам ки мари ҳеҷ ҳайвони дигар (ро ) аз он бархӯрдорӣ ва шодӣ нест , чу ҷавоҳир гудохтану фоида гирифтану лиззат ва шодӣ ёфтан ӯ аз он ва ( аз ) чизҳое ки мари онро мижаҳои хуш ва гӯногӯнаст (у чизҳое ки мари онро буиҳои хуш ва гӯногӯнаст ) ва низ аз чизҳои ( нохуши маза ва ) нохуши буии валикини мар ӯро фоидадиҳанда аз доруҳо ва низ корбстни мардум ( мар ) ҷонварони зиёни кору дарандаро аз парандагон чу бозу шоҳину ҷузи он ва ( аз ) дарандагон чу юзу сагу ҷузи он андари манофеи хеш ба шикор кардани мари ҳайвоноти осироу бози доштан ӯ мари ин ҳайвонотро аз фасоди табиӣ бенафъ . Ва чу раво нест ки ҳикмат ( ботил ) бошад ва ин маъниҳо андари ин чизҳо ба ҳикмат наҳуфтааст – аънии лиззатҳо андари таомҳои мухталифи мижау фоидаҳо андари доруҳои нохуши буиу нохуши мижау омухтани андари мурғону ддгони шикорӣу ҷузи он –у падед омадан ин ҳикматҳо ҷуз ба мардум нест аз ин чизҳо , пас агар мардум бошад ин ҳамаи ҳикматҳо ( ки олам бидон тамомаст ботил бошад , ва чу мардум ҳаст ин ҳикматҳо ) ба ҳастӣ ( ӯ ) худ ҳастӣ ( тамом ) ёфтааст , пас мардуми иллати таҳқиқи ҳақоиқ ҳикмат бошад , чунонкии нестӣ ӯ мбтли ҳақоиқ ҳикматаст . Ва чист ҳуқуқмандтар ба иллат чарое олам аз ончӣ ки шарафи ҳикмат олам бадваст ( ва ) ҳамеи бадв падед ояд ва он мардумаст ки ҳикмат ба вуҷӯд ӯ андари санъат ҳақаст ва ба адам ӯ ботиласт ? ва чист сазовортар бдонкаҳ гӯйем : ин сунъи пари ҳикмат аз баҳри зуҳӯр ӯ қоим шудааст аз ҷавҳарӣ ки омӯзгор ӯ худоӣаст – таъолии ҷадда - ? ( чунонкии андар ) китоби азизи хеш ҳаме гуяд : ( арраҳмони илми алқуръони халқи алонсни илмаи албён ) . ( ва агар ба зикри ончӣ мардум бидон қодираст ва аз он ) фоидаи гӣрандау манофе пазираст (у мари ҳеҷ ҷонвари дигар )ро андари он ва аз он манфиат ва лиззат несту вуҷӯди он манофеу лаззот ба вуҷӯд ( мардум )аст машғӯл шавем , сухан дароз шавад вази ғарази хеши андари ин китоб ки он боз намӯданаст ки мардум аз куҷо ҳаме ояду куҷо ҳаме шавад , фурӯ монем . ( пас ) гӯйем : ҳам чунонкӣ ( чу ) подшоҳи ангуштарӣ дар ангушт кард ва бар тахт нишаст вази он ҷамол ва баҳо ёфт ва бидон ҷамолу баҳо аз монандаи бӯдан ба дигари мардумон ки ҳам сӯрат ӯ буданд ҷудо шуду ҳол ӯ бидон беҳтар аз ҳоли ҳам ҷинсон ӯ шуд , мо бдонстим ки мақсӯди заргару дурудгар аз сохтани ангуштарӣу тахти ин ҷамол буд ки ба подшоҳ расед , низ чу мардум аз чизҳое ки андари олам буд аз ҷавоҳири қӣматӣу абрешиму машку кофуру ҷузи он – ки дигари ҷонварон бо мардуми андари ҷинс ҳайвонӣ буданд ва аз он бенасиб буданд – ҷамолу баҳо ва лиззат ёфт ва бидон аз монандаи бӯдан ба дигари ҷонварон ҷудо шуду ҳол ӯ бидон беҳтар аз ҳоли ҳам ҷинсон ӯ шуд , бдонстим ки мақсӯди сонеъи олам аз сохтани олам ва ниҳодан ин чизҳои фахриу ҷамолдиҳанда андар ӯ он буд то ин фоидапазиру ҷамоли гӣранда ки мардумаст , аз он идау ҷамоли пазирад . Ин ҳуҷҷатҳои ақлӣ ки ёд кардем андари онкии мардуми иллат чарое оламаст , ҳама зоҳираст .

Ва мардумро аз офариниши олот андар ёбанда ду омадааст : яке аз он ҳавос зоҳираст ки бидон мари маҳдӯдот ( ва ) мушоҳидотро андар ёбад ,у дигари ҳавос ботинаст ки бидон мари чизҳои ( нои маҳдӯд )у номутаноҳиро андар ёбад . Ва чу мардуми бад-ӣни ҳавоси зоҳир ки ёбанда мутаноҳӣот ҷисмонӣотаст , мари ҷумлагии ин мутаноҳӣотро андар ёфту мари ҷумлагии фавойиду маноферо аз он бигирифту андари ин мутаноҳӣоти ҳамаи манофеу фавойид ӯ буд , лозим ояд ки ба ҳавоси ботин ки ёфтааст – ва он ёбанда номутаноҳӣотаст – мари фавойиди куллиро ки ақласт андар ёбаду бипазирад ,у андари он номутаноҳӣоти мар ӯро фавойид ва манофеаст .

Ва ( далел бар онкӣ ) мардум ба ҳавоси зоҳири хеш аз ҳамаи фавойиду лаззот (у манофе ) ки андари ин олам мавҷӯдаст баҳра ёфтаасту чизе аз он аз ӯ андар нагузаштааст ва бар ӯ пӯшида намондааст , онаст ки замонҳои дарозаст то чизе падед наёмадааст андари ин олам ки пеш аз ин мардум бар он матлаъ набӯдааст . Ва низ чу осори ҳикмати андари ин сунъ муҳкам пайдост , дуруст шудааст ки сонеъи ин маснӯъи муҳкам , ҳакимаст . Вази ҳикмати ҳаким раво нест ниҳодани чизеу маънӣ ӣӣ аз чизҳоу маъниҳо андари маснӯъи хеш ки андари он мари он чизҳо (ро ) ки мақсӯд ӯ аз он маснӯъи он чиз бошад , фоида ( ва ) манфиатӣ набошад албата . Ва пас аз он низ аз ҳикмат ӯ раво набошад ки он чиз ки он манфиат аз баҳр ӯ ниҳода бошад андари маснӯъи хеш , бадв нарасад ки агар чунин бошад ( он ) зойеъ кардан ҳикмат бошаду зойеъ кардани ҳикмат ҷаҳл бошаду ҳаким ҷоҳил набошад . Пас зоҳир кардем бад-ӣни фазли мантиқӣ ки мардум бар ҳамаи фавойиду манофе ки андари ИМАот (у маволеди олам )аст , матлаъ шудаасту чизе ( аз он ) бар ӯ пӯшида ( намондааст , магари чизҳое ки ) сонеъи ҳакими мари халқро бар он итилоъ надодааст , аз баҳри он то гузидаеро аз гузидагони хеш бар он матлаъ кунад ки андари он ( халқро хайру салоҳӣ ) азим бошад , аънӣ ки он муъҷиза бошад ( мари он ) гузидаи худоиро ба воқиф шудан бар сиррӣ аз асрори табоиъ .

Ва далел бар онкии мардум ба ҳавоси ботини хеш бар чизҳои номутаноҳӣу номаҳдӯди ҳаме матлаъ хоҳад шудан , онаст ки қӯти ҳавоси ботин низ номутаноҳӣаст ва чу ба ҳавоси мутаноҳии қӯти мари мавҷӯдоти мутаноҳиро ёфтааст , зоҳир шудааст ( ки ) ба ҳавоси номутаноҳии қӯти мари мавҷӯдоти номутаноҳиро ҳаме бихоҳад ёфтан ба хосса , чу мари асли нои мутаноҳӣоти қӯт ки он ақласт бадв аноятаст . Ва наёяд мари мнозъро бо ин ҳуҷҷат ки гуфтем , ки гуяд : чу мардум бар номутаноҳӣ матлаъ шавад , он гоҳи номутаноҳии мар ӯро мутаноҳӣ бошад . Аз баҳри онкӣ ( чу ) равост ки осмонии азим бо вусъати хеши ҳамеи андари нуқтаи босираи чашм мардум гунҷаду чандини ҳазор сӯрати мтлўну мухталифи андари қӯти мтхилаҳи мардум ҳаме гунҷад ки ҷой ӯ андари коса сараст , низ раво бошад ки номутаноҳӣоти мари қӯтҳои номутаноҳии мардумро мусаввир шавад бо бе ниҳоятии хеш . Ва гувоҳӣ дод моро бар дурустии ин қавл ки гуфтем : мардум ба ҳавоси ботини ҳаме бар куллиёти номутаноҳӣ аз рӯҳонӣот матлаъ хоҳад шудан , зойеъ ношудан ин ҳавоси зоҳири мо ки андари офариниш буд . Ва чу ( мардум ) бад-ӣни ҳавоси зоҳири кули фавойиди ҷисмонӣотро бёФт , лозим ояд ки бидон ҳавоси ботини мари кули фавойиди ақлониро биёбад ва он қӯтҳои номутаноҳӣ зойеъ нашавад , чунин ки ин қӯтҳои мутаноҳӣ зойеъ нашуд . Ва низ гувоҳӣ дод моро бар дурустии ин қавл , онкии андари замони зиндагии ин олимии бад-ӣни ҳавоси ботини ҳаме ҳоҷат наёяд ва ин ҳавоси пазирнда ҳикматаст ва бо қӯтҳои бениҳоятаст , ва чу ин ҳавос ки пазирндаи чизҳои фонӣ буд ботил набӯд , раво нест ки ончии пазирнда ҳикмат бошад , вуҷӯд ӯ ботил бошад . ( ва ) чу ин бўотн ботил нест вази ин мардумро андари ин зиндагии гузарандаи фоида Эй набӯд , ( пас ) ба зарурат лозим ояд ки фавойид аз он бадв сипас аз он расад каз ин олам берун шавад . Аммо агар мари ин ҳавоси ботинро андари омухтани ҳикмату шинохти маъқӯлот ва ҷустани лаззоти боқӣу ончии мар ӯро аз баҳри он бад-ӣни сӯрат бо ин олот падед овараданд кор набандад , ба ҳеҷ фоидае аз фавойид рӯҳонӣ нарасад албатау ҷовиди андар шиддат бимонад . Ҳам чунонкӣ ҳар ки ҳавоси зоҳири хешро андари фоида гирифтан аз чизҳои ҷисмӣ кор набандад , ба ҳеҷ лиззат ҷисмӣ нарасад .

Он гоҳ гӯйем : ҳам чунон ки тамомии олам ба мардум буд – ва дуруст шуд ин қавл ба гувоҳии офариниш ва он падед омадани мардум буд сипас аз падед омадани ҳамаи чизҳои оламу солорӣ кардан ӯ бар ҳамаи олам – низ тамомии нафаси мардум ба ақласт . Ва гувоҳӣ дод моро бар дурустии ин қавл , падед омадани ақли андари мардум сипас аз падед омадани ҳамаи чизҳои мардум ки мардум бидон мардумасту солорӣ кардани ақл бар нафаси мардум ( ки солор ) ҷасад мардум ӯст . ( ва чу мардум аз олам ба манзалати ақл )аст аз нафасу мари ҳамаи фавойиди ҷисмониро ба ҳавоси зоҳир хеш ёфт сипас ( аз онкӣ ) ҳавос ӯ ба ғизоҳои ҷисмонӣ парварда шуд , лозим шуд ки нафаси мардуми мари ҳама ӣ фавойиди рӯҳониро ба ҳавоси ботин хеш биёбад чу ҳавоси ботин ( ӯ ба ғизоҳои ) илмӣ парварда шавад .

Ва чу мардум ба зоти хеш ҷисмӣаст ба нафаси истода ,у олами ҷисмӣ мавҷӯдасту лаззоти ҷисмонӣ аз ӯ ба мардум расидааст , ( лозим ) ояд ки олами нафсонӣ низ мавҷӯдасту лиззати рӯҳонӣ аз ӯ ба мардум бирасад . Ва чу нафаси мардуми мари фавойиду лаззотро ки он дар ин олам ба аҷсом ( тира )у касифи пайваста буд бёФти вази он ба лиззат расед бо онкӣ ӯ худ низ ба ҷасади пайваста буд , воҷиб ояд ки мари фавойидроу лиззати рӯҳониро каз аҷсом давраст , чу ӯ низ аз ин ҷисм ки ҷасад ( ӯст ) муҷаррад шавад , тамомтар (у беҳтар ) ёбад .

Он гоҳ гӯйем : чу нафаси мардуми колбудро ки замонии бадви пайваста буд зинда дошт , моро зоҳир шуд ки ба зоти хеши зинда буд на ба чизеи дигар , чунонкии шарҳи он пеш аз ин андари исботи нафаси гуфтем . Ва чу ба зоти хеши зинда буд , зинда рафт , аз баҳри онкии ончии зиндагӣ ӯ ба зот хеш бошад намирад . Ва ҳол чу ин буд , зоҳир шуд ки ӣнҷо на бидон оварда будандаш то ҳам чунон боз шавад ки омада буд , аз баҳри онкӣ ҳар ки бар чизе машғӯлӣ кунад беонкӣ аз он чизи мар ӯро фоида Эй бошад , ( он ) машғӯлӣ аз ӯ бозӣ бошаду сонеъи ҳаким аз бозӣ давраст , чунонкӣ ҳаме гуяд , қавла : ( аФҳсбтми анмои хлқнкми ъбсоу анкми алинои лои трҷъўн ) . Ва чу ҳар нафасии андари ин олами зинда ва нодон ояду мар ӯро дониши андари ин олам ҳосил шавад , пайдо омадааст ки мари нафас (ро андари ин олам бидон ҳамеи оранд то илм ки мар ӯро нест ) андари ин олам бадв расад . Ва ба ҷои хеш аз ин пас андари ин маънӣ ( андари ин китоб ) сухани бигӯем . Ва гувоҳӣ дод моро бар дурустии ин қавл , ношинохтан касе каз модар нобӣно зояд мари рангҳоу шаклҳоро , чу мари аҷсоми мушкили млўнро ба ҳост бинанда наёфта бошад . Ва ман дидам ба Мисри мардии сахти ҳофизу зирак , ва бар ман ҳамеи илм ҳисоб хонд ва чу бар баъзе аз он аҳотт ёфт , китоби ҷабру муқобиларо бихонад бешакл ба талқину ҳамаи илмҳои онро ба ҳикоят ёд гирифт ва ба ҷое расед аз ин илм ки бисёр кас аз ҷабрён нависанда бидон маҳали набуданд . Он гоҳи хост ки китоби Уқлӣдусро бихонад . Ман нахуст ( мар ) ӯро бёзмўдм то бидонам ки шаклро тавонад шинохтан ?у паргори бозкрдаҳро ба даст ӯ додам то бсўду ҳалқаи оҳанӣни гирд бадв додам то бсўд , ва гуфтам : мари ин ҳалқаро гардӣ ӯ шаш чанд даҳони ин оҳани ду шохаст ки ном ӯ паргораст на беш ва ( на ) кам . Албата мари онро тасаввур натавонист кардани вази илми ҳандаса навмед шуд , чу бар шакл матлаъ нашуд албата .

Ва чу ин ҳол маълум шуд , донистем ки мари нафасро андари ин олам бидон овардаанд то анчаҳи мар ӯро нест ва он илмаст ба фунуни хеш ва ӯ пазирнда онаст , бадв бирасад . Ва бад-ӣни шарҳ зоҳир шуд ки иллат будаш олам расӣдан нафасаст ба илм ,у дигар аз олами ҳеҷ ҳосилӣ нест албата . Ва чу мардум аз омухтани илми лиззатӣ ҷисмӣ наёфт , бал каз бисёре лиззати ҷисмонӣ боз монад бидонча лиззати нафсонии қавӣ тараст , лозим ояд ки мардум ба тамомии ин лиззат ба олам хеш расад бидон вақт каз касофату тирагии ҷасад ҷудо шавад .

Ва он гуруҳ гуфтанд : олами ҳаргиз бар нахезад , ва бо мо андари он ки иллати олам расӣдани нафас мардумаст ба лиззати боқӣ – сипас аз онкии андари ин олами илм ҳосил карда бошаду амал ба илм гзордаҳ бошад – мувофиқ буданд , ва моро ки гуфтем : олам ба охир бархезад , мухолиф шуданд , ҳуҷҷат он овараданд бар давоми бақои олам ки гуфтанд : нафаси ҷавҳарии но мутаноҳӣасту расонӣдани мар ӯро ба лаззоти боқӣ аз борӣ – субҳона – бар ӯ раҳматасту раҳмати борӣ ( низ номутаноҳӣаст , ) пас раво нест ки олам бархезад , аз баҳри онкии ҷавҳари номутаноҳӣ сипарӣ нашавад чу сипарӣ нашавад раво набошад каз раҳмати номутаноҳӣ ки худовандаши арҳм алроҳминаст , чизеи баҳра ( ёбад )у чизе бебаҳра бимонад .

Ва мо ки ҳаме гӯйем : ба охири олам ҷисмӣ бархезад , ҳуҷҷат он дорем ки ҳаме гӯйем : борӣ – субҳона – ба қудрати тамоми хеши ҷавҳарӣ ибдоъ кардааст тамом ва он ақласт , ва ба миёнҷии ақл аз он қудрати тамоми ҷавҳарӣ падед овардааст тамоми шавандау тамомии он ҷавҳари андар ( ҳосил ) шудани нуфуси ҳукамо ва уқалост аз пайғомбарону атбоъи эшон ба ёрии ақл . Ва раво набошад ки ончӣ ӯ тамом шаванда бошаду анояти илоҳӣ ба миёнҷии ақли куллӣ бадв пайваста бошад ҳаргиз тамом нашавад , каз ин қавли аҷз ба тамомкунанда ки ақл аст бозгардад ва агар ақл оҷиз бошад , пдидорндаҳ ( ӯ ) ки мубдиъ ҳақаст , тамом қудрат набошад ва ин ( қавлӣ ) маҳоласт . Пас воҷиб ояд ки ин ҷавҳари тамоми шаванда ки нафасаст рӯзӣ тамом шавад . Ва пўи ин олам аз баҳри тамом шудан ӯ сохта шудааст ва зоҳир кардем ки воҷибаст ки ӯ тамом шавад , пайдо шуд ки воҷибаст ки олам бар сари тамом шудан нафас бархезад .

Ва гуфтеми пеш аз ин ки ( чу ) тамоми шаванда ки маънӣ ӯ ноқис аст набошад , норасӣдани раҳмати илоҳӣ ба нопазирнда чизе набошад ки мари онро бераҳматӣ шояд гуфтан , ва ин сипарӣ шудан раҳмат набошад , бал ( ки ) фазл раҳмат бошад бар тоқати пазирндаи он . Ва ин қавли некӯтар аз онаст ки он гуруҳ гуфтанд ки нафаси ҷавҳарии но мутаноҳӣасту ҳаргиз сипарӣ нашавад ( ва ) раҳмати худоӣ ба иқомати оламу парвариши нафас ҳамеша пайваста бошад . Аз баҳри онкии ин қавл чунон бошад ки раҳмат бе ниҳояти худои ҳаргизи мари он ҳоҷатмандро ки нафасаст бениёз нахоҳад кардану абадулдаҳри нафас ҳоҷатманд бошад . Ва ин сахти нохубу зишт эътиқодӣ бошад ки гӯйем : худои ҳоҷтмндӣ офарӣдааст ки ҳаргиз ӯ худ мари он ҳоҷатмандро ба қудрату раҳмат бе ниҳояти хеш бе ниёзи натавонад кардан , ки ақл аз ин сухан мстўҳш гардад . Аз ин қавл бигузарем . ( ва ) аллоҳи алмўФқу алмъин .