Ин суолӣаст ки даҳрён ангехтаанд мари онро ва хоҳанд ки аз азаляти олами бад-ӣни суол дуруст кунанд бар мардумоне ки ба ҳдс олам мақаранд .

Ва мақарон ба ҳдси олам ба ду гуруҳанд : гуруҳеи мўҳдоннд ки гӯйанд : ҷузи ҳувияти борӣ – субҳона – ҳар чаҳ ҳаст , офарӣда борӣаст ,у қавли ман инаст . Ва дигар гуруҳ гӯйанд ки бо борӣ – субҳона – чаҳор ҷавҳари дигар қадимаст : яке нафасу дигари ҳиўлӣ ва се дигари макону чаҳоруми замон . Ва ин гуруҳ гуфтанд ки ин чаҳор чизи ҳамаи малик худоӣаст , малики абадӣ , ва чу худоӣ ҳамеша подшоҳ буд , раво набошад ки худои подшоҳӣ қадим бошаду малик ӯ муҳаддис бошад . Ва чу даҳрён гуфтанд : агар худои таъолӣ ҳамеша тавоно буд бар офаридани оламу мар ӯро аз он боздоранда Эй набӯд – аз баҳри онкии андари азал бо ӯ чизе дигар набӯд ки мар ӯро аз ин сунъи боздошт ва офаридани олами ҳикмат буд ва раво нест ки ҳакими андари пдидоўрдни ҳикмат бебоздорандае мар ӯро аз он тохир кунад – ( чаро пас ) мари оламро пеш аз онкӣ ( офарид , наёфарид ва то бидон ) ҳангом ки офаридаш чаро андари офариниш ( ӯ тохир кард ? ) ин гуруҳ ки мақарон буданд ( ба ҳдси олам )у мари замонро ҷавҳар гуфтанд , ба ҳақиқати ҷузи борӣ – субҳона – мари ин чаҳор чизро қадим гуфтанд ки ёд кардем , аз баҳри онкӣ чу гуфтанд : замон қадимаст , (у мари ҷисм )ро ҳаракати андари замон буд , ҷисму ҳаракат қадим омад ва чу ҷисми андари макон буд , макон қадим омад ва чу ҷнбонндаҳи ҷисми нафас буд , ( нафас ) қадим омад . Пас мари ин чизҳоро қадим гуфтанд то аз ин суоли брстнд ва гуфтанд ки будаш олам ба дафъот бениҳоят бӯдааст , ва мо бутлони ин қавлро пеш аз ин зоҳир кардем .

Ва муваҳҳидон ( ки ) гуфтанд : ҳамаи мавҷӯдоти офарӣда худоӣаст , ба ду гуруҳ шуданд андари ин суол . Гуруҳе гуфтанд : худои мари оламро ба хости хеши офарид ва моро бохости худоӣ кор нест , ва ин гуруҳи ҳшўёт умматанд ки мари ҷаҳлро илми ном ниҳодаанд ва бар он истодау кори дайн ба ғалаба кунанд . Ва дигари гуруҳ аз муваҳҳидон ки ҷуиндагон ҳақоиқанд , гуфтанд ки чу олам ( набӯд ) замон набӯд , аз баҳри онкии замони худ ҳаракат фалакаст ва чу фалак набӯд , ҳаракат набӯд ва чу ҳаракат набӯд , замон набӯд . Пас гуфтанд ки худои таъолии мари оламро пеш аз онкии офарид чаро наёфарид , гуфтор бемаънӣаст , аз бҳронкаҳи пеш аз он замон набӯд . Ва худованди китоби маҳсӯлу ҷуз ӯ касон ( ки ) мари замонро ҷавҳар гуфтанд , ҷавоби ин гуруҳ ( бидон ) бидоданд ки гуфтанд : агар ҳаракат набошад , замон набӯда бошаду ҳаракати ҷисмии пимоиндаҳ замонаст на мавҷӯдкунанда замонаст , чунонкӣ ( пангон ) соъати мари замони рӯзро ҳаме паймоед ба ҳаракати хеш , на мари замони рӯзро ҳаме мавҷӯд кунад , пас ҳам чунин фалак ба ҳаракати хеши мари даҳри нопимўдаҳро ҳаме паймоед , на ҳамеи замонро мавҷӯд кунад .

Ва гуруҳе аз мутакаллимон ки ба эътизол маърӯфанд , гуфтанд ки чу корҳои худои таъолӣ ба ҳикматасту олам муҳаддисаст , донем ки худои таъолии андари офариниш ӯ то бидон ҳангом ки мар ӯро офарид , тохир бидон кард ки ҳикмати андари он буд , аз баҳри онкии ҳамон кор ки ба ҳангомӣ нек ояд , ба дигари ҳангом бад ояд .

Ва он касон ки панҷ қадим гуфтанд , ҷавоби мӯътазила аз он бидон додндкаҳ гуфтанд : чу ҳаме гӯйанд ки худоӣ буд ва ҳеҷ чиз дигар набӯд , лозим ояд ки ба ҳар вақте ки мари ин оламро офаридии ҳам чунин омадӣ , аз баҳри онкии бад омадан корҳо ба вақтеу нек омадан он ба вақте андари олам ба сабаби тобиши ситорагону пайвастани эшон ба якдигараст имрӯз ба наҳсу саъд ,у сабаби таъсироти он ҳаме бар маркази хок падед ояд . Ва чу олам набӯду ҷузи борӣ – субҳона – набӯд чизе каз ӯ харобӣу халалӣ ва феълӣ омадӣ , ҳамаи вақтҳо мар офаридани оламро чу якдигар буданд , бо онкӣ раво нест таваҳҳум кардан ки худои таъолии ҳаме интизор кард то замонӣ мувофиқ бияёд мар офаридани оламро ё гузоштани замониро ки мувофиқ набӯд мар офаридани оламро . Магар гӯйанд ки худои мари замонро чунон натавонист кардан ки мар ӯро ҳаме боист , вази ин қавл ки гуфтанд , аҷз ба қудрат борӣ бозгардад .

Ва гуруҳе аз муваҳҳидони андари ҷавоби ин масъала гуфтанд ки худои мари оламро аз баҳри он офарид то мардумро ба неъмати ҷовидии расонаду раҳмати хешро бар ӯ бгстронд , ва чу раҳмат пазир набӯд , аз худои ҳамаи вақтҳо мари ин шуғлро монанди якдигар буд . Ва ҷавоби ин гуруҳ даҳрён бидон доданд ки гуфтанд : бад-ӣн ( қавл ки шумо гуед , офариниши олам ) аз худоӣ на неъматаст ( ва на ҳикмат , ) аз баҳри онкии ҳам шумо ҳаме гуед ки бештар аз халқи ҳаме ба азоб ҷовидӣ хоҳад расӣдан , ва шаккӣ нест андари онкии худои таъолии пеш ( аз онкӣ ) мари халқро бёФрид донист ки ҳоли эшон ба оқибат ин хоҳад бӯдан ки шумо ҳаме гуед . Пас агар офаридани олам аз баҳри он то бидон андакии мардум ба неъмат расад воҷиб омаду ҳикмат буд , мари ин офаридани оламро то бештар аз халқ ба азоб расад воҷиб наомад ва ҳикмат набӯд , (у тохири андари ин кори но ҳаргиз боистӣ , на то ба он ҳангом ки офарид . )

Ва гуруҳе аз мутакаллимони фалосифа чу яҳёи наҳвии сӯратӣу ҷуз ӯ гуфтанд ки ҷузи ҳувияти бории ҳамаи чизҳо офарӣда ӯсту худои таъолии подшоҳу офаридагору рӯзидиҳанда буд он гоҳ ки на подшоҳӣ буд ва на офарӣдае ва на рӯзии хорӣ . Ва ҳуҷҷат ( бар ин қавли он ) овараданд ки гуфтанд : чизҳо ё ба қӯт бошад ё ба феъл бошад . Ва қӯт дуасту феъл низ дуаст : як феъл аз ӯ ба қӯтаст , чу мардуми нои дабир ки ба ҳади қӯт дабираст , яъне ки чу биомузад дабир шавад вази ҳайвон бесухан ки ӯ ба ҳади қӯт дабир нест ҳаргиз дабирӣ наёяд . Ва дигар ба феъласт , чу мардуми дбиргштаҳ каз он қӯти аввалӣ ба феъл омадааст ва дабирӣ омӯхтааст ва ҳаме нависад . Ва гуфтанд : ҳам чунин қӯт низ ҳам дуаст : яке қӯт аввалӣаст чу қӯтӣ ки андари гузашт дар омухтани дабирӣ ,у дигар қӯтӣаст ки андар дабираст аз нбштни нома ва ин қӯт дувумаст . Ва қӯти дувум феъласт мари қӯти аввалро ва қӯтаст мари феъли дувумро . Аз баҳри онкии феъл низ дуаст : яке феъл аввалӣаст ва он чу дабирӣаст ки мардумро ҳосил шавад аз қӯт ( аввал ) ки мар ӯро бошад бар омухтани он ва чу дабири гашт аз қӯт нахустин ояд то ба феъли нахустин , он гуҳи феъли дувум онаст ки бинависад ва ба вақти нбштни андари феъл дувум бошад , чунонкӣ чу битавонад нбштн ва нанависад , андари феъл аввал бошад ( ки он ба рӯеи қӯт дувумаст ва ба рӯеи феъл авваласт . ) он гоҳ бар ин қоида гуфтанд ки чу худои таъолии тавоно буд бар падед овардани подшоҳӣу офарӣдау рӯзии хор ва бар нигоҳи доштани подшоҳӣу офариниши мутавотиру рӯзӣ додану рӯзии хўоргон ва ин санъатҳо аз ӯ падед омадааст , донистем ки андари азали малику холиқу розиқ буд ба феъл на ба қӯт , яъне ба феъл ӯ буд то касе нагӯяд ки мари худоиро ҳамеи фоил ба қӯт гӯйанд ки ончӣ ба ҳад қӯт бошад заъиф бошад ва ҳоҷатманд бошад ба дайгарӣ ки мар ӯро аз он қӯт ба феъли орад , бар мисол касе ки чу бинад ки номае тамом ва некӯ нависад , ҳар чанд ки пеш аз он надида бошад ки ӯ чизе набишта бошад , хирадмандон ҳукм кунанд ки ин марди нависанда буд ба феъл то битавонаст нбштну нгўинд ки ӯ ба ҳади қӯти дабир буд .

Ва мо гӯйем ки ҳар чанд ки ин сухан аз он дигари суханони қавӣ тараст ва ба ҳақи наздик тараст , Муқаннаъ ва қотеъ нест . Аз баҳри онкӣ агар аз ин кас бипурсанд ки он муддат ки худои мари оламро наёфарида буд мутаноҳӣ буд ё бениҳоят ? натавонад ( гуфтан ки ) бениҳоят буд , аз баҳри онкӣ ( мақараст ки сипарӣ шуду ончӣ сипарӣ шавад ) мутаноҳӣ бошад , ва чу он ( муддат чизе набӯд ) магари муддат бе сунъии худои таъолӣ , ( оғози он ) муддат ( ба ) сипарӣ шудан он муддат ( собит шавад , он гоҳ ) лозим ояд ки худоӣ - субҳона - муҳаддис бошад , аз баҳри онкии ончии мари замон ӯро аввал ва охир бошад ( муҳаддис ) бошад . Ва чу ин қавли ҳамеи мари бозҷўиндаҳро аз ӯ ба маҳоли расонад , донистем ки ин қавл маҳоласт . Пас қавлӣ наёфтем андари ин маънӣ - то ин ғоиб ки мо мари ин ( китобро ) таълиф кардем ва он андари санаи слос ва хумсину арбъмоӣаҳ буд аз таърихи ҳиҷрати пайғомбари Мустафо ( с ) - шоФӣ ки бар он эътимоди шоист кардан . Ва мо хоҳем ки андари ин маънӣ сухан гӯйем ба ҳуҷҷати ақлӣу бурҳони мантиқӣ ва бинмоӣем мари хирадмандонро аз ин маънии ончӣ ҳақаст , аз баҳри онкии мо мари илми ҳақоиқро аз хонадони расӯли ҳақи андари тоўили китоби ҳақ ба варзидани дайн ҳақ ёфтем ( ва ) сазовор бошад ки гуфта он кас ки мтобъи худованд ҳақ бошаду тоўили китоб ҳақ донаду варзандаи дайн ҳақ бошад , ( ҳақ бошад ) . Ва ҳар ки сухани ҷуз аз худованд ҳақ омӯзад , гуфтор ӯ аз гумон бошаду гумони ҷуз ҳақ бошад , вази роҳи гумон ба ҳақ нишоед расӣдан , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : ( қул ҳилли ман шркоӣкми ман ибдўои алхлқи сами иъидаҳи қул аллоҳи ибдўои алхлқи сами иъидаҳи фонии тўФкўни қул ҳилли ман шркоӣкми ман иҳдии ило алҳақ қул аллоҳи иҳдии ллҳқи аФмни иҳдии ило алҳақ аҳқи ани итбъи амни лои иҳдии алои ани иҳдии Фмои лаками Киеви тҳкмўн ва мо итбъи аксрҳми алои знои ани алзни лои иғнии ман алҳақ шёи ани аллоҳи алӣами бмои иФълўн ) .

Ва акнӯн ба сухани хеш боз гирдем андари ҷавоби он кас ки гуяд : худоӣ чаро андари офариниши олам ( тохир кард то бидон ҳангом ки мар ӯ офарид , пас аз онкии офариниши олам ) изҳори ҳикмат буду мар ӯро – субҳона – аз падед овардани ҳикмати боздоранда Эй набӯд ? гӯйем ки ҷавоби ҷумлагии суолот бар ду рӯйаст : яке он ки баёни суол ба воҷибӣ карда шавад ва агар суол аз чаҳ чизе чиз бошад ҷавоби шарҳи ҷинси он чиз бошад ва агар аз чарое бошад ҷавоби шарҳи тамомии он чиз бошаду ҷузи он ,у дигари онкӣ дуруст карда шавад ки суол маҳоласт . Вази суолот маҳоласт онкии пурсанад ки худоӣ тавонад ки ҳам чу хештанӣ биёфрианад ( ё натавонад ? агар гуяд : тавонад , пас чаро наёфарид чу худои хайр маҳзаст ? агар гуяд : ) аз баҳр онкӣ нахоҳад ки офаринад , гӯйанд : он кас ки нахоҳад ки хайр бештар бошад , шарир бошад ва ҳосид бошад ,у худоӣ аз шари вази ҳасад давраст , ва низ гӯйанд : пас мумкинаст ки ду худоӣ бошад . Ва агар гуяд : натавонад ки чу хештанӣ биёфрианад , гуяд : пас ҳамеи гӯйӣ ки худоӣ оҷизаст . Ва низ пурсанад ки худоӣ тавонад ки мари бандаеро аз подшоҳии хеш берун кунад ё натавонад ? агар гуяд : тавонад , гуфта бошад ки ба берун аз подшоҳии худоӣ ҷой ҳаст , ва агар гуяд : натавонад , аҷзро бадв мансӯб карда бошад . Ва касе ки бози натавонади намӯдан ки ин суолҳо маҳоласт , андари ин мутаҳайир шавад . Ва ин сухан чунон бошад ки касе гуяд ки чаҳ гӯйии офарӣда Эй бошад ки он ноофарӣда бошад ? ва ин маҳол зоҳираст , чунонкӣ касе гуяд ки чаҳ гӯйӣ сипедӣ бошад ки он сиёҳ бошад , ё гуяд : тоқӣ бошад ки он ҷуфт бошад , ё гуяд : мутаҳаррикӣ бошад ки он сокин бошад , ва ин ҳама маҳоласт . Ва он дигари масъала чунон бошад ки касе пурсад ки чаҳ гӯйӣ ҷое ҳаст ки он мари худоиро нест то бандаи хешро онҷо фиристад ? ва ин ( низ ) маҳоласт .

Пас мо гӯйем ки ин масъала ки ҳамеи пурсанад ки худои таъолии андари офариниши олам чаро тохир карду маро ӯро наёфарид пеш аз онкии офаридаш , маҳоласт . Аз баҳри онкӣ ҳар суолӣ ки он чунон бошад ки агар мари онро бар он гӯна ки прсндаҳ хоҳад гардонида шавад ( суоли брнхизд , ) он суол маҳол бошад . Ва ( чу ) мари ин феълро бар муроди прсндаҳ аз он ҳангом ки ӯ ҳаме гуяд ба муддатӣ ки ӯ хоҳад бештар барем суоли ҳаме зоил нашавад , ҳаме донем ки ин суол маҳоласт , чунон ки ҳамеи пурсанад ки ин муҳаддис чаро қадим нест ва ин офарӣда чаро ноофарӣда нест ? набинӣ ки агар соилро гӯйем ки чаҳ гӯйӣ ки пеш аз онкии офарид ба чанд ҳазор сол боистӣ офаридан ? натавонади гуфтан , бал ( ки ) ҳамин сухани туро бар ӯ бияёд . Агар ӯ гуяд : пеш аз он ки офариди мари оламро боистӣ ки ба ҳазор соли офаридӣ , мар ӯро бар савобӣ ончӣ бигӯед ҳуҷҷатӣ ( набошад ва ) суол боқӣ бошад . Ва низ ончӣ аз мавҷӯдот ( бар наҳодӣаст ки мари он роҷзи чунон таваҳҳум кардани мумкин ( нест , ) суол аз он маҳол бошад ва ба сабаби астҳолти он суол , аҷз ба қудрати қодири андари ҷузи чунон кардани мари он чизро боз нагардад . Чунонкӣ касе пурсад ки ( худоӣ ) тавонад ки ҷисмии офаринад ки он на мутаҳаррик бошад ва на сокин ? ки ин маҳоласт . Ва далел бар астҳолти ин суол онаст ки ҷисмии андари ваҳм мо наёяд ки он на сокин ( бошад ) ва на мутаҳаррик . Ва мо андари ҷавоби прсндаҳи ин масъалау дуруст кардани астҳолт ин гӯйем ки чу ҳаме гуяд ки сонеъ чаро андари офариниши олам тохир кард ва ( мар ӯро ) наёфарид то бидон ҳангом ки офаридаш ? ин қавл аз ӯ иқрораст ҳам ба вуҷӯди сонеъ ва ҳам ба маснӯъии олам . Он гоҳ агар бад-ӣни суоли ҳаме он ҷӯяд ( то ) дуруст кунад ки вуҷӯди ин офарӣда бо вуҷӯди офаринандаи қадим баробар бошад то ин офарӣда низ қадим бошад , бо ин иқрор ки кард мар ӯро ин мақсӯд ҳосил нашавад ва маҳол ояд , аз баҳри онкии вуҷӯди маснӯъи пас аз вуҷӯди сонеъ ( бошад ) ночора ба муддатӣ бисёр ё андак , он гоҳ агар он муддати андак ё бисёр бошад , фоил низ муҳаддис бошад , аз баҳри онкӣ ( он ) замон бефеълӣ бар фоил гузашта бошад то замони феълаш омада бошаду замони гузашта мутаноҳӣ бошад ва чунон ояд ки сонеъ аз маснӯъи муҳаддиси хеш ба замонии мутаноҳии қадим тар бошад (у қадӣмӣ ки ӯ аз муҳаддисӣ ба замонии мутаноҳии қадим тар бошад ) низ муҳаддис бошад . Ва чу ҳол ин бошад , аз ( ин ) қавли муҳаддисии сонеъ ҳосил ояд на қадӣмии маснӯъ , ва маҳол бошад ки сонеъ муҳаддис бошад . Ва қавлӣ ки он мари мтФҳсро ба маҳоли расонад маҳол бошад , ( пас ) ин суол маҳоласт .

Ва нуктаи мантиқӣ ки забон хасм бидон кӯтоҳ шавад андари ин маънӣ , онаст ки бадоне ки чу хасми ҳамеи пурсад ки худои таъолии оламро то он гоҳ ки офарид чаро наёфарид ? қавл ӯ ( ки ) гуяд : то он гоҳ , ҳамеи воҷиби орад ки бигӯед : аз фалони гоҳ , аз баҳри онкии лафз ( то ) андари замони далели ғоят ва ниҳоятаст – ғояту ниҳояти замонӣ –у лафз « аз » андари замони далели оғозу ибтидоӣ замонӣасту ғояту ниҳояти замонӣ бе исботи оғозу ибтидои замонӣ собит нашавад албата . Ва чу ҳаме ( гуяд : ) худоӣ чаро андари офариниши олам то ( ба ) ҳангоми офариниш ӯ тохир кард ? чунон ҳаме гуфта шавадаш ки аз аввали умри хеш то он ҳангом чаро тохир кард ?у ончии мари замон ӯро аввалӣ бошад муҳаддис бошад . Ва агар ба қадӣмии сонеъ мақараст –у қадим он бошад ки мар ҳастӣ ӯро аввалӣ набошад – пас маҳол гуфта бошад ки ( то ба ) фалони ҳангом , чу натавонади гуфтан ки ( аз ) фалони ҳангом , аз баҳри онкӣ чу мар ҳастӣ қадими қадимроу муддат ӯро аз ӯ ҳосил нашавад , тохири андари он воҷиб нашавад . Ва ин беонешоФӣаст мари оқили мумайизро .

Ва аммо қавли он кас ки гуфт : чу ҷисм набӯд ҳаракат маконе набӯд ва чу ҳаракат маконе набӯд замон набӯд вчў замон набӯд вақт набӯд ,у хост то астҳолти ин масъалаи бад-ӣни ваҷҳ дуруст кунад , низ маҳоласт . Аз баҳри онкии андари ақл собитаст ки сонеъи пеш аз маснӯъи мавҷӯд буду вуҷӯди чизи бақоӣ ӯ бошад , пас бақо буду лекини нопимўдаҳ буд ва он даҳр буду ногзрндаҳ на аз ҳангомӣ ба зарурат . Ва ҷуз чунин нишоед , аз баҳри онкӣ агар гузаранда гуфта шавад , сонеъи муҳаддис лозим ояд ва ин маҳоласт , ва чу зиди ин маҳол дуруст бошаду зиди ин маҳол онаст ки муддати сонеъ ногзрндаҳаст бидонча оғозаш нест то аз он оғоз рафтан гирифта бошаду ончӣ аз ҷое наравад ба ҷое ( нарасад , пас ин ҳақ бошад ки зид маҳоласт . Ва он кас ки раво дорад ки гуяд : пеш аз вуҷӯди оламу ҳудуси он даҳр ва бақо набӯд , гуфта бошад ки бақо ба вуҷӯди олам мавҷӯд шуд ва ин на исботи ҳудус олам бошад , бал ки исботи қадӣмӣ ӯ бошад . )

Пас гӯйем мари ин прсндаҳро ки гуфт : чаро худои таъолии мари оламро то бидон вақт ки офарид наёфарид ? ки лафз ( то ) науфтад магар бар ниҳояти замону ниҳояти макон ,у дарозии маконеу замонӣ ба миёни он ду лафз бошад ки он бар ду нуқта уфтад ки дарозӣ ба миёни он ду нуқта бошад ночор , аънӣ ба миён ( аз ) бошад ва ба миён ( то ) чунонкӣ гӯйем : аз ӣнҷо то онҷо , аз фалони вақт то баҳмони вақт . Ва чу мари кашидагиро ( аз ) собит нашавад ки он нуқтаи оғоз он бошад каз ӯ кашида шавад , ( то ) низ мар ӯро собит нашавад ки он нуқтаи анҷом ӯ бошад , чунонкӣ ҳар ки аз ҷое наравад ба ҷое нарасаду масофатӣ бурӣда набошад . Ва ҳам чунин ончӣ аз замон ба миёни ду нуқта ( аз ) ва ( то ) науфтад , мар ӯро кашидагӣ набошад албатау мари онро оғозӣ нест . Пас нишоед гуфтан низ мари муддату бақои азалиро ки аз фалони гоҳ . Ва чу ( аз ) андари бақоӣ ӯ собит нашавад – бдонкаҳи мари бақоӣ ӯро оғоз нест ва он лафзӣаст ки бар оғозҳои замонӣу маконеи аўФтд – ( то ) низ андари бақоӣ ӯ собит нашавад ки гуяд : то фалони гоҳ . Ва агар чунон будӣ ки тохири андари офариниши олам ( аз ) ҳангомӣ будӣ , раво будӣ ки гуфтемӣ : он тохир ( то ) ҳангомӣ буд . Ва чу азалӣ беоғозаст , мар ӯро анҷоми гуфтан маҳоласт . )

( пас гӯйем ки чу муддати бақои азалӣ ки зиндагӣ ӯ ба зот хешаст на аз ҳангомӣаст , низ на то ҳангомӣаст ,у ончӣ на то ҳангомӣ бошад низ на аз ҳангомӣ бошад , чунонкии ончии бақоӣ ӯ аз ҳангомӣ бошад , низ то ҳангомӣ бошаду ончии бақоӣ ӯ то ҳангомӣ бошад , ба зарурат аз ҳангомӣ бошаду ончӣ аз бақо то ҳангомӣ бошад ва аз ҳангомӣ бошад , бақоӣ ӯ гузаранда бошаду ончии бақоӣ ӯ на аз ҳангомӣ бошад ва на то ҳангомӣ бошад , бақоӣ ӯ ногзрндаҳ бошад . Ва чу сонеъи азалӣ буду бақоӣ ӯ на аз ҳангомӣ буд , пайдо омад ки нагузашт то ҳангомӣ омад ки он муддат бархест . Ва чу он бақои брнхост , лафз ( то ) онҷои гуфтан маҳол бошад . Ва ин маънии мари он касро маълум шавад ки маънии лафз ( то )ро бишносад ки он ҳаме бар ниҳояти маконе ё ниҳояти замонии аўФтд ва он ниҳояти бурӣда шудан кашидагӣ бошаду кашидагии ҷуз аз оғозӣ набошаду ончии мар ӯро оғоз набошад мар ӯро кашидагӣ набошаду ончии мар ӯ кашидагӣ набошад лафз ( то ) бар ӯ науфтад , ҳам чунон ки лафз ( аз ) бар ӯ науфтод . Ва чу лафз ( то ) бар чизе афканда шавад ки лафз ( аз ) пеш аз он бар ӯ науфтода бошад , лафз ( то ) бар ӯ маҳол бошад . Набинӣ ки агар касе гуяд ки то имрӯз чанд соласт ? суханаши ноқис ва маҳол ояд то нагӯяд ки аз фалони рӯзи боз , ва ҳам чунин агар гуяд : то бад-ӣни шаҳр чанд фарсангаст ? суханаш низ ноқис ояд то нагӯяд ки аз Балх ё аз Бағдод ё ҷузи он . Ва ҳар ки хоҳад ки маҳолро ҷавоб диҳад ҷуз бидон ки астҳолт ӯ дуруст кунад , ҷавоб ӯ маҳол ояду хирадманд бар ҷаҳл ӯ ҳукм кунад чунонкӣ агар касе хоҳад ки ҷисмӣ ҷӯяд ки он на мутаҳаррик бошад ва на сокин ва бигӯед чизе ки ба занн ӯ бошад ки он ҷисмаст ва на мутаҳаррикаст ва на сокин , занн ӯ хато бошаду гуфтор ӯ носавоб . )

( аммо агар прсндаҳ эй мари ин масъаларо ба лафзӣ дигар гирданд ва гуяд : худои таъолии мари ин оламро андари он вақти офарид ки офарид , мо мар ӯро гӯйем ки ҳангому вақти ҷуз ба ҳдсӣ собит нашавад , чунонкӣ гӯйем : бидон ҳангом ё он вақт ки офтоб бар омад ё моҳ фурӯ шуд ё мурғ бонг кард ё ҷузи он . Ва чу олам набӯд ҳеҷ ҳдсӣ набӯд , лоҷарами ҳеҷ ҳангомӣ набӯд , ва чу олам падед омад , ҳангом падед омад ба падед омадани олам , ва он оғози ҳаводис буд . Пас ин суол чунон бошад ки ҳамеи пурсад ки чаро падед омадани олам ба ҳдс буд ? ва ин низ маҳоласту ҷавобаш онаст ки гӯйем : аз баҳри онкии олам қадим набӯд . Ва ин қавлӣ тамомаст оқилро . Ва ллаҳи алҳмд . )