Ҳар чизе ки маълумаст , мар ӯро сӯратӣаст , аз баҳри онкии ҳади илми тасаввур нафасаст мари чизро чунонкӣ ҳаст ,у ончии мар ӯро сӯратӣ нест маълум нест . Ва ҳар чаҳ мар ӯро сӯратаст мар ӯро мусаввирӣ лозим ояд , пас воҷиб ояд ки мубдиъи ҳақро сӯрат нест ба зарурат , аз баҳри онкӣ ӯ мусаввир нахустинаст . Ва чора Эй нест аз исботи мусаввирӣ ки мар ӯро сӯрат набошад , аз баҳри онкӣ агар ( ҳар ) мусаввириро сӯрат бошад , мусаввирон бениҳоят бошанд ва чу мусаввир бениҳоят бошад , мусаввири бозпасин падед наёяду мусаввир бозпасин пайдост ва он набот ва ҳайвонаст ки бо сӯратасту дайгариро ҳаме сӯрат накунад . Ва чу дурустаст ки мари мубдиъи ҳақро сӯрат нест , дурустаст ки ӯ – субҳона – маълум нест , бо онкии ақл ба зарурат ӯро собит кунад бидонча андари зоти хеш ҳаме ёбад аз ихтисос ба сӯратӣ ки бидон мухтасасту мар ӯро аз он гузаштан нест ,у ончӣ ба сӯратӣ махсӯс бошад мар ӯро мхссӣ лозим ояд .

Он гоҳ гӯйем ки ҳар чизе ки мар ӯро сӯратӣ ҳаст каз ӯ бидон сӯрати феълӣ ҳаме ояд ки он феъл аз ӯ ҷуз бидон сӯрат наёяд , мар ӯро мусаввирӣ лозимаст қасдӣ . Ва ин қавл бидон воҷиб шуд гуфтан ки чизҳост ки мар ӯро сӯратҳост каз он феълҳо ҳаме ояд ки ( он ) феълҳо ҷуз бидон сӯрат аз ӯ низ бияёд , чу порае санг ё гул ки бар шаклӣ бошад ки мар ӯро бидон сӯрат касе ба қасд накарда бошад , бал ( ки ) он сӯрати мар ӯро ба сабаби ҷудо шудани дигар аҷзо бошад аз ӯ ба ҳодисӣ ё ҷузи он . Пас аз ӯ бидон сӯрати феъл ҳо ояд ки ҳамон феълҳо аз ӯ ҷуз бидон сӯрат ( низ ) бияёд , чунонкӣ агар санги чаҳор сӯ бошад , чу ӯро башикананду андар тарозу ниҳанд , ҳам гаронии хешро аз замин баргирад ва агар ба об андар уфтад , ба об фурӯ шавад ва агар ин санг гирд шавад ё дароз шавад ё кӯфта шавад ё хиради ббошд , ҳамин феълҳо аз аҷзоӣ ӯ ки ба дигари шакл шуда бошад бияёд .

Ва мусаввироти қасдӣ – аънии онкии қасди мусаввири андари сӯрат ӯ пайдост – бар ду гӯнааст : яке аз ӯ онаст ки агар сӯрат ӯ аз ӯ бархезад , айни он сӯратпазир ботил нашавад , бар мисоли шиша ки мари обро бидон сӯрат ки дорад андарун ӯ нигоҳ доранд ва ба нгрндгони бнмоиндш ва ҷуз бидон сӯрати он феъл аз ӯ наёяд ва он сӯрати мар ӯро тҷўиФу тнкӣу покӣ гавҳараст , пас мар ӯро мусаввирӣ лозимаст , аз баҳри онкӣ на обгина ҳамеша шишаасту лекин агар сӯрати шишагӣ аз ӯ бархезад , сӯрати обгина ботил нашавад . Ва дигар онаст аз мусаввирот ки агар сӯрат ӯ аз ӯ бархезад , айн ӯ ботил шавад , бар мисоли оташ ки айн ӯ сӯзанда ва равшанаст каз ӯ бад-ӣни сӯратҳо феълҳо ҳаме ояд ки он феълҳо аз ӯ ҷузи бад-ӣни сӯрат ҳо наёяд , пас мар ӯро мусаввирӣ лозимаст , аз баҳри онкӣ на ҳар ҷисмӣ оташасту лекин агар сӯрати оташ аз ӯ бархезад , айн ӯ ботил шавад .

Ва чу ҳол инаст , гӯйем ки аз мусаввироти ончӣ ба бархестан ( сӯрат ) ӯ аз ( ӯ ) айн ӯ ботил шавад , айн ӯ бо сӯрат ӯ вуҷӯд ёфтаасту сифат ӯ мар ӯро ҷавҳарӣаст на арзӣ , аънӣ ки чизе набӯдааст собити алъайн то мар ӯро бад-ӣн сифат карда ояд , чу офтобу дигари кавокиб ва чу афлок ки ҷавҳар ӯ андари сӯратҳои хеши ғарқа шудааст . Ва ончии вуҷӯди ҷавҳар ӯ ба зуҳӯри сӯрат ӯ бошад , мари ҷавҳар ӯро бесӯрат ӯ вуҷӯд набошад , чунонкии вуҷӯди ҷисм ба вуҷӯди тӯлу арз ва умқаст ,у феълӣ каз ин ҷавҳари бад-ӣни сӯратҳо ҳаме ояд – ва он аз ӯ инфеъоласту ташаккулу тасаввур – ҷузи бад-ӣни сӯратҳо ки дорад наёяд . Пас лозим ояд ки мари ин ҷавҳарро мхссӣ ҳаст ки мар ӯро бад-ӣни сӯрат мухтас кардааст , аз баҳри онкӣ на ҳар ҷавҳарӣ ҷисмаст . Ва чу ҷавҳари ҷисм ки ҷумлагии он бад-ӣни се сӯрати муттафиқ мухтасаст ба чаҳор қисмаст ва ҳар қисмӣ аз он бо он сӯрати пешини як сӯрат дигар дорад каз ҳар яке бидон сӯрати дувум ки ёфтааст ҳаме феълӣ ояд ба зоти хешу инфеъолии ҳамеи пазирад аз ёри хеш ки он феълу инфеъол ҷуз бидон сӯрат аз ӯу андар ӯ наёяд , дуруст шудааст ки мар ҳар қисмиро аз ақсоми ин ҷавҳар бо сӯрати аввалӣ ӯ бад-ӣни сӯратҳои дувуми мхссӣ мухтас кардааст , аз баҳри онкии ҳамаи ҷисм на оташаст ва на ҳама обаст ва на ҳама ҳавост ва на ҳама хокаст . Аммо феълӣ ки аз оташ ҳаме ояд бидон сӯрат ки дорад , чу неру гирифтан ӯст аз ҳаво ва чу нафй пазируфтан ӯст аз обу ҷузи он . Ва ҳам чунин ҳаво ба сӯратӣаст аз нармӣу кушодагӣ ( ки ) бидон мари оташро ёрӣ диҳаду мари обро биҷунбанду мари бухорро боз надорад аз фурӯ шудани бадв то оби талху шӯр ба тбхрти андар ӯ хуш ва гўорндаҳ шавад ва ба шаклҳои бисёр мушкил шавад , аънӣ ба гирд ҳар шакли дорӣ аз наботу ҳайвон андар ояду андари тҷўиФи ҳамаи мҷўФот ба шакли ҷўФ ӯ шавад ва ҳеҷ чизро аз мушкилот аз шакл ӯ боз надорад . Ва ҳам инаст ҳоли дигари ақсоми ҷисм каз ҳар яке бидон сӯрат ки дорад , ҳам феъл ҳаме ояд ва ҳам инфеъол . Он гоҳ гӯйем ки ( ҷисм ) бо ин сӯратҳо ки ёфтааст махсӯсаст ба инфеъол ,у ҳақиқати инфеъол пазируфтан ҳаракатаст . Пас лозим ояд ба далолати вуҷӯди ин ҷавҳари мунфаил ки мари мхсси ин ҷавҳарро бад-ӣни хосият ки ёд кардем ҷавҳарӣ дигар бошад ки он ҷавҳар махсӯс бошад ба феъл ,у ҳақиқати феъл додан ҳаракатаст аз фоили мари мунфаилро . Ва ҳаракатӣ ки ҷумлагӣ ҷисм бидон мутаҳаррикаст ва он инзимом оламаст аз ҳамаи ҳавошии хеш бар маркази олам ки он миёна фалакаст –у шарҳи он андари ин китоби пеш аз ин гуфта шудааст – бар дурустии ин қавл ки андари эҷоби ин ҷавҳари мутаҳаррики ҳаракати бахши ин ҷисми куллиро гуфтем , гўост .

Вази ончии бештар аз мардумон ( аз ) ин ҳаракати куллӣ ки ҷумлагии аҷзоӣ ҷисм бидон мутаҳаррикаст ва бар марказ бидон такя кардааст ғофиланд ва бар эшон муштабаҳ шудааст ки муҳаррики ашхоси ҷузвӣ – аз наботу ҳайвон – чист , ҳаме гӯйанд ки ҷнбонндаҳи ин ҷзўёт худоӣасту ақволи мухталифи андари ин маънӣ бисёр шудааст . Ва ҳар ки андари шахси хеш ба чашм басират бингараду мар ӯро ба куллият ӯ аз нахуст ба ҳаракатҳои куллиёти аносир мутаҳаррик бинад , аънии ончӣ ( аз ӯ ) хокӣаст сӯии марказ ҳаме гароеду ончӣ аз ӯ обӣаст ба бухор аз ӯ сӯии ҳавои ҳаме бар шаваду ончӣ оташӣаст сӯии ҳошити олами ҳамеи гурезаду бухоротро бо хештани ҳамеи бараду ончӣ ҳавоӣаст сӯии кули хештан ҳаме гароед , он гоҳ бо ин ҳаракоти қисирӣ – ки мари онро ҳаме табиӣ гӯйанд ва мо пеш аз ин дуруст кардем андари ин китоби андари қавлӣ ки бар ҳаракати гуфтем ки ончии мар ӯро ҳаме табъ гӯйанд , қисираст ба ҳақиқат – мари шахси хешро ба ҷавониб мутаҳаррик бинад ба ҳаракати ародӣ ки он шарифтар аз ҳаракат табиӣаст , бидонад ки ҳаракати ародии мари нафаси рост , аз баҳри онкӣ чу нафас аз шахс ҷудо шавад , мари шахсро ҳаракат ародӣ намонаду аҷзои табоиъ ки мари онро ҳамеи нафаси андари шахс ҷамъ дошт , пароканда шаванд . Ва чу бидонад ки ин ҳаракати шарифтар мари нафаси рост , бидонад ки ҳаракати аҷзои олами ҷисмӣ ки он қисираст аз нафасаст , аз баҳри онкии қаҳр бар мақҳури ҷуз ба иродати мурӣди ниўФтд ва чу мурӣд нафасаст , дуруст шуд ки ҳаракати қисирии мари табоиъро аз ӯст . Ва бад-ӣни шарҳ зоҳир шуд ки он ҷавҳар ки ба ҳаракат мухтасасту анвоъи ҳаракати мар ӯ рост , нафасасту вуҷӯди ин ҷавҳари мунфаил ки ҷисмаст , бар вуҷӯд ӯ далеласт . Ва андар офариниш пайдост ки чу ҳайвон ғизопазир омад , набот ғзодҳндаҳ омад , ва чу ғизопазир сипас аз ғзодҳндаҳ падед омад , лозим ояд ки ҳаракатпазир сипас аз муҳаррики падед омадааст ( ба ) тохирии шарафӣ ё замонӣ ё ҳар ду . ( ва ) ихтисоси ин ҷавҳари мунфаил ки ҷисмаст ба қабули ҳаракату ташкил , далеласт бар ихтисоси ҷавҳари фоил ба таҳрику ташкил , аз баҳр ( онкӣ ) тахсӣси ҷавҳарӣ ба пазируфтани ҳаракату шакл аз мхсс ӯ мари онро бидон бе эҷоби ҷавҳарии мхсс ба таҳрику ташкил абас бошаду борӣ – субҳона – аз абас барӣаст , мхсс ба таҳрику ташкил абас бошаду борӣ – субҳона – аз абас барӣаст , чунонкӣ гуфт , қавла : ( аФҳсбтми анмои ъбсоу анкми алинои лои трҷъўн ) ,у дигар ҷой гуфт , қавла : ( ва мо хлқнои алсмоءу аларз ва мо бинҳмои лаъибин ) .

Ва чу зоҳираст ки ҳаракоти ашхоси ҳайвон ба нафасаст , лозим ояд ки нафаси инбўъ алҳркотасту ҳаракати мари нафасро сӯратӣ ҷавҳарӣаст ки агар он сӯрати мар ӯро набошад айн ӯ ботил бошад , чунонкии андари сӯрати оташи гуфтем . Пас гӯйем ки агар ҳаракат пазир набошад ҳаракат набошад , аз баҳри онкии ҳаракат арзӣаст ки брдондаҳи он ҷисмаст , ва агар ҳаракат набошад нафас набошад . Вази ин ду муқаддамаи натиҷа он ояд ки агар ҷисм набошад нафас набошад . ( ва ) бад-ӣни шарҳ зоҳир шуд ки иллати вуҷӯди нафас , пайвастан ӯст ба ҷисм ( ва ) то нафас ба ҷисми нпиўндд , мар ӯро вуҷӯд набошад , чунонкии пеш аз ин гуфтеми андари ин китоб . Ва чу зоҳираст ки нафаси инбўъ алҳркотасту ҳақиқати ҳаракат феъласт андари ҷисм на андари чизе ( дигар , ) ва агар нафас на муҳаррик ( бошад , на ) нафас бошад , ҷисм ки ӯ қобил алҳркотаст иллати тамомӣ нафас бошад . Ва ҷисми бад-ӣн рӯй сӯратӣ бошад аз ( сӯратҳои ) нафас ки аз нафас ҷуз бидон сӯрати ин ( феъл ) ки ҳаракат аст наёяд , ҳам чунонкии ҳаво бар ин тақдир сӯратӣаст аз сӯратҳои оташ каз оташи феъл ӯ - ки он равшанӣ ( додан )у гарм карданаст - ҷузи бад-ӣни сӯрат ки ӯ ҳавост ҳаме наёяд , пас ҳаво сӯратӣаст аз сӯратҳои оташ . Ва ҳар яке аз табоиъ низ сӯратӣ дорад аз ёри хеш , пас аз сӯрати зотии хеш . Набинӣ ки ҳам чунонкии ҳаво аз зоти хеш сӯратӣ дорад ба нармӣу зафт , ҳаво низ аз оташу обу хоки сӯрат ҳо дорад ба ҷой додани мари ашхоси хокиро ( ва ) ба ҷнбонидни мари оташро ва ба роҳ додани мари равшанӣу гармӣ ӯро андари хеш ки агар ин дигар аҷсом набошад , аз ҳавои ин афъол ки ( аз ӯ ) андари эшону андар ӯ бадишон ҳаме ояд , наёяд ? пас зоҳир кардем ки бад-ӣн рӯй мари табоиъро аз якдигари сӯратҳосту ҷисми мари нафасро сӯратаст . Ва ба оғози ин қавли гуфтем ки ончӣ аз ӯ ба сӯратӣ феълӣ ояд ки ҷуз бидон сӯрати он феъл аз ӯ наёяд , мар ӯро мхссӣ воҷиб ояд . Ва чу ҳол инаст ки нафас ҷавҳарӣасту ҳаракат аз ӯ ҷузи андари ҷисм падедор наёяд , воҷиб ояд ки мхсси нафас ба таҳрики мхсс ҷисм бошад ба қавли ҳаракат ,у мари он мхссро ба зоти хеш ихтисосӣ набошад албата . (у ончии мар ӯро ба сӯратӣ ихтисосӣ набошад каз он натавонади гузаштан , мар ӯро сӯрат набошад )у ончии мар ӯро сӯрат набошад маълум набошад . Пас бад-ӣни муқаддамот ки ёд кардем , дуруст шуд ки мари мубдиъи ҳақро сӯратӣ нест ва ӯ маълум нест ( магар ) ба тариқи исботи ҳақи маҳзу бас . ( ва ) далел бар дурустии ин қавл онаст ки феъли борӣ ки мхсси нафас ва ҷисмаст , андар ҷисм несту ончии феъл ӯ андар ҷисм набошад , мар ӯро ҳаракат набошаду ончии мар ӯро арзӣ набошад аз эъроз ва на ҳаракат ва на сӯрат каз ӯ бидон феъл ояд , ӯ ҷавҳар набошад . Пас борӣ - субҳонау таъолӣ - ҷавҳар нест , бал мҷўҳролҷўоҳраст . Аз баҳри онкӣ дуруст кардем ки ҷавоҳир ба сӯратҳои хеш каз эшон бидон феъл ояд махсӯсанд аз мхссӣ ки мари эшонро махсӯс карда аст бидон ,у мар ӯро худ сӯратӣ ва мхссӣ нест . Ва низ ақли ҷузи мари фоилроу мунфаилро чизе надонаду фоили инбўъ алҳркотасту мунфаили қобил алҳркотаст , аз баҳри онкии ҳаракат феъласт . Пас ( нафас ) ҷуз ба парвариш бисёру тзкиту тсФит ки аз ақл ёбад , ба исботи мубдиъ ҳақ нарасаду натавонади тасаввур кардан ки ончӣ ӯ на мутаҳаррик бошад ( ва на муҳаррик ) ва на сокин , ҳӣ бошад .

Ва бидонча илми тавҳиди бартар аз ҳама улӯмаст , мари нафасро ҷуз ба гардан додани мари уламои дайни ҳақро ва ба тадриҷи бад-ӣни мартабатҳо баромадан , бад-ӣн ( илм ) расӣдан нест ва ин корӣ душвораст магар бар нуфусӣ ки ба анояти илоҳӣ махсӯс шаванд . Ва иллати ихтисоси нафаси бад-ӣни аноят , сабр ӯ бошад бар омухтану мтобъти уламо , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : «у астъинўои болсбру алслўаҳ ва анҳо лкбираҳи алои алии алхшъин » , ва уламо донанд ки ҳақиқати намози мтобът эмом бошад ки ӯ ба илми пеш аз қавм бошад . ( ва ) бештар аз мардумони мушрик шудаанд - аънӣ бо худои анбозӣ гирифтаанд - бидонча мари худоиро ба сифати мубдиъоту мхссот ӯ ҳаме донанд , ва чу касе аз илми тавҳид ба ҳақ сухан гуяду сифоти нафсонӣу ҷисмониро аз ӯ нафй кунад , мари онро мункир шаванд ва мункир пиндоранд , ва агар гуяд : худоӣ ба сифат ақласт доно ва ба сифат нафасаст ҷнбонндаҳу суратгари аҷсом , бидон бгрўнд ва дил бидон хуш доранд , ва ин чизе набошад магари мари махлуқоту мубдиъотро бо худои анбозӣ додан , ва ин ширк бошад . Ва мари ин гуруҳро ҳаме хоҳад худои таъолии бад-ӣни қавл ки ҳаме гуяд ( , қавла ) : « злкм бона азои дъии аллоҳи вҳдаҳи кФртму ани ишрк ба тўмнўои Фолҳкми ллаҳи алълии алкбир » . Ва ин хостем ки баён кунем андари ин қавл ба ҷудо кардани мхсс аз мухтас . Ва ллаҳи алҳмд .