( қавли мари маъниро ба манзалати ҳиўлӣ ӣӣаст мари сӯрати хешро ки ҷуз ба миёнҷӣ аз ҳиўлии он сӯрати мари ҷузи мусаввири хешро зоҳир нашавад , аънӣ то қавл набошад маънии мари ҷузи мстнбти маъниро маълум нашавад , чунонкӣ то чӯб набошад сӯрати тахти мари ҷузи дурудгарро падед наёяд . Ва мақсӯди гӯянда аз қавл на онаст то қавл ба калимоту ҳуруф ва овоз гуфта шавад , бал ки онаст то маънӣ ки андар замир ӯст ба ҷузи зот ӯ бирасад , чунонкии мақсӯди дурудгар аз сохтани тахт на онаст то чӯб бидон мусаввир шавад , бал онаст то манфиат аз сӯрат тахт ёфта шавад . Пас ҳоли ҳукамои андари ақволу афъол ки карда ва гуфтаанд , ҳам инаст ки мақсӯди эшон аз феълу қавл , расӣдан фавойидӣаст кандар онаст ба ҳоҷтмндон бидон . )

(у аҳкми алҳокмину асдқи алқоӣлин худоӣаст - ъзи шона - ки ин олам аз феъл ӯсту қуръони Карим аз қавл ӯст . Ва арз ӯ - субҳона - аз офариниш на онаст то ҷавҳари ҷисми бад-ӣни сӯратҳоу ашкол ки зоҳираст нигошта бошад ва аз гуфтани сухан на онаст то ин суханон ки бунёди қуръон бар он аст гуфта бошад , бал ки онаст то нафаси мардум ки пазирнда ва ёбанда ин маъонӣаст ки аз олами рӯҳонӣ бар ҷавҳари ҷисми падед ояндааст , аз сунъи илоҳӣ бар ин маъноӣ матлаъ шавад ва аз ин мусаввироти ҳиссӣ ба анвоъи тасовир ки он рӯҳонӣотаст , ба далолати китоби худои сӯии мусаввироти ақлӣ ки он сӯратӣ алзўотаст беҳиўлӣ - чунонкии ҷавҳари ҷисми ҳиўлонӣ алзотаст бесӯратӣ - роҳ ёбад . Ва ҳар ки мақараст бронкаҳи аҳкми алҳокмину хиролмокрин худоӣаст , донад ки ҷузи ин тадбирӣ набӯд ки нафас бидон тадбиру тадриҷи сӯии олами ақл роҳ ёфтӣ . Ва ҳар ки ба чашми басирати андари рангҳоу буиҳоу мазаҳоу шакли ҳови дигари маъонӣ ки он бар табоиъи падед оянда аст бингараду мари онро бидон ҷавҳари мтбдлу мутаҳаввили алаҳвол ки доими андар сайлонаст омизндаҳ ёбад ва аз ӯ ҷудои шавандаи баргашт рӯзгор донад , донад ки мқсўри сонеъи ин сунъи пари аҷоиб аз падед овардан ин маъонии ороиндаҳ бар ин ҷавҳар безинату зеб онаст то мардум ки бар ин маъонӣ ӯ ҳаме матлаъ шавад бдонидкаҳи мари ин маъонии ороиндаҳро низ олимӣ ҳаст ки ӯ ба зоти хеш оростааст , чунин ки мари ин ҷавҳари ороишпазир беороишро ки ҷисмаст , олимӣаст . Ва дуруст шавад сӯй ӯ бутлони қавли он кас ки гуяд : раво будӣ ки худои таъолии моро бе ин сунъ ва бе ин тадриҷ бар олами алавӣ матлаъ гардонидӣ , аз баҳри онкӣ хирад донад ки ҳар ки кории бикунад ба олатӣ аз баҳри мақсӯдӣ , агар бе он кори мар ӯ мумкин бошад мари он мақсӯдро ҳосил кардан , ӯ на ҳаким бошад , аз баҳри онкии феъл ӯ лаҳв бошад . Ва ҳам чунин агар мари он корро бе он олат битавонад кардан , он олати мар ӯро бекор ва беҳуда бошад ,у худои таъолӣ аз лаҳву беҳудагӣ барӣаст . Ва лекини мардумон бетамизро ин сухан ки гӯйем : мари худоиро мумкин набӯд мардумро ба неъмати ҷовидии расонӣдани ҷузи бад-ӣни тадриҷ ки ҳаме байнем , саъб ояд , бидон сабаб ки мари ин аҷзро ҳамеи нисбати сӯй сонеъ кунаду нисбати ин аҷзи сӯй маснӯъаст на сӯии сонеъ , чунонкӣ гӯйем : мари устоди дибобоФро муҳайё нест аз оҳани дебои мунаққашу нарм бофтан , на аз баҳри онкии он дибобоФ устод нест ,у лекин аз баҳри онкии оҳан пазируфтани сунъи дибобоФро муҳайё нест . Ҳам чунонкии пашму пунбаи мар пазируфтани сунъи устоди шамшергару сӯрати шамшерро муҳайё нестанду тоқати қабули он сунъро надоранд , ҳам чунин нафаси мардуми тоқат пазируфтани илми олами алавии ҷузи бад-ӣни тадбир ва тадриҷ надорад . Пас воҷибаст бар оқил ки аз карда худоӣ ки он ин оламаст ва аз гуфта ӯ ки он қуръон Каримаст , ба ду қӯти хеш ки он гуфтор ва кирдораст , бар ваҳдонияти худоӣ далел гирад то андари таҳсили мақсӯди илоҳӣ аз ин сунъ ба воҷибӣ саъй карда бошаду шукри он саъй ба савоби ҷазили абадӣ бадв расад , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : ( ва ман ?ераади алохраҳу саъии лҳоу ҳўи муъмини Фоўлӣки кони съиҳми мшкўро ) .

( он гоҳ гӯйем ки чу мардум тааммул кунад , бидонад ки мумкин набӯд ки худои таъолии моро бар сарои латиф ки он маъдани лиззат ва роҳатаст матлаъ кардӣ , ҷуз бидон ки мари латоифро андари ин сарой белатоиф оварад ба таклиф . Ва чу бингарад ба фитна шудани бештар аз халқ бар ин лиззату зинати мустаъор ки бар ҷавҳари ҷисми ҳаме падед ояду бозмндни эшон бад-ӣни сабаб аз расӣдан бар он мақсӯди илоҳӣ ки ин сунъ аз баҳри он сохта шудааст , бидонад ки ин сунъи фитна Эйасту макрӣ ва фиребӣаст аз сонеъи олами мари мардумро . )

( ва чу жарфтар андари ин ҳол бингарад , бидонад аз ин ҳол ки ёд кардем ки камоли ҳикмати мари худои рост . Аз баҳри онкӣ чу мардумро қӯти андрёбндаҳи ду буд : яке ҳиссӣу дигари ақлӣ , ҳам чунонкӣ аз офариниши мар ӯро қудрати ҳам бар феъл буд ва ҳам бар қавл , худои таъолӣ андар карда хеши маъонии маҳсус ниҳодааст ва андар гуфта хеши маъонии маъқӯл ниҳодааст ва бар мардум воҷиб кардааст ба додан ин ду қӯти мар ӯро аз офариниш , кор бастани мари қӯти илмиро андар ёфтан мари он маъониро ки андар гуфта хеш ниҳода аст бидон таклифи дувум ки ёд кардем , ҳам чунонкии кори басти мари қӯти илмӣ – аънии ҳиссӣ –ро андар ёфтан мари он маъониро ки андари маъқӯли хеши ниҳода буд бидон таклифи аввал ки ёд кардем онро , то бар муқтазоӣ ҳар ду таклиф ба кор бастан ҳар ду қӯти хеш бар ояд сӯии мақсади илоҳӣ ки он ҳосил шудан ӯст андари Наими абадӣ . Ва чу андари таркиби мардум аз набиштаи илоҳӣ бар ӯ бар ин ду рӯйаст ки ёд кардем , мардум ки бар яке аз ин ду набишта баравад ба бар гумоштани мари қӯти ҳиссиро бар ёфтан маҳсусот ки вуҷӯди он мар ӯро аз карда худоӣ ҳосил шавад , ва аз он дигари набишта рӯй баргардонад ба мӯҳмали доштани мари қӯти ақлиро аз ёфтан маъқӯлот ки вуҷӯди он мар ӯро аз гуфта худоӣ ҳосил шавад , ӯ мари худоиро аз як сӯии хеш бандагӣ карда бошад ва аз дигари сӯии осӣ шуда бошад ва аз мақсӯд илоҳӣ биафтад ва ба шиддат абадӣ расад , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : ( ва ман анноси ман иъбди аллоҳи алии ҳарфи ?фони асобаҳи хайри атмон бау ани исобатаи фитнаи анқлби алии виҷҳаи хусри алднёу алохраҳи злки ҳўи алхсрони улмубин ) . Ва чу мардум ба ҳар ду қӯти хеш аз ҳар ду асари илоҳӣ каз он яке андар карда ӯст ки он оламасту дигар андар гуфта ӯст ки он қуръонаст андари нёўизд , он аз ӯ макр бошаду ғдрӣ ки хоҳад ки бар худои мари онро баранд бидонча ҳамеи мари қӯти оқиларо аз ӯ – субҳона – пинҳон кунад ва бидон ҳаме кор накунад , лоҷарами ин сунъ аз сонеъи ҳакими мар ӯро низ бар мисоли макрӣу ғдрӣ ҳаме шавад ва бидон монад ки ин аз баҳр он карда буд то чу бар гуфта ӯ наравад , бидон андар шиддат биёвезад ва ба азоб абадӣ расад . Ва чу мардуми бад-ӣн ҳар ду қӯт ки ёфтааст андар ҳар ду асари илоҳӣ каз он яке маъқӯласту дайгарӣ аз он манқӯласт рағбат кунад , ин сунъ бар ӯ ғдр ва макр набошад . Ва ин ҳикматӣ азимаст ки мари инро ҷуз ба хотирии парварда ба илми хонадон ҳақ натавон андар ёфтан ,у худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : (у мкрўоу мкроу мкрнои мкро ва ҳам лои ишърўн ) .

( он гоҳ гӯйем ки чу ҳаме байнем ки ҳар як аз талаб кардани ончии андари маъқӯл худоӣаст аз фавойиди ҷисмӣу ҳиссии фурӯи истад ӯ ҳаме ба азоби оташ ғарӣзӣ биёвезад ва ҳалок шавад , бояд ки бидонем ки чунон воҷиб ояд ки ҳар ки аз талаб кардани ончии андари манқӯл худоӣаст аз нафасӣу ақлии фурӯи истад , ӯ ба азоби оташи ақлии бёизд . Ва аз ин ҷой шояд донистан ки ваъдаи худои мар бетоъатонро – ки он бозмондагонанд аз кор бастани қӯти оқила андар гуфта худоӣу машғӯли гштгоннд ба кор бастани қӯти ҷисмӣ андар карда худоӣ – оташи ҷовидӣ ҳақаст , чунонкӣ гуфт , қавла : ( злки ҷзоءи аъдоءи аллоҳи алнори ?лаами фӣҳо дори алхлди ҷзоءи бмои конўои боитнои иҷҳдўн . )

( ва пас аз он гӯйем ки ҳам чунонкии ин сунъ ки офаринишаст ҷузи он гоҳ ки мардум аз он ҳазари бикунанди макр ва ғдр нест ва бо ғифлат аз он макр ва ғдраст , низ ин қавл ки қуръонаст ҷузи он гоҳ ки мардум аз тафаккури андари он фурӯи истади макр ва ғдр нест ва бо тағофул аз он макр ва ғдраст . Ва чу ниҳоди сунъ бар ин мисоласт ки ёд кардем ки агар ба ғайр ӯ машғӯл шавем ва аз он бар ҷузи он далели бигирем , ба доми он ҳаме фурӯ биёвезем , ин ҳоли моро далеласту набишта илоҳӣаст бар онкии қавли сонеъи ин маснӯъ бар ниҳод ӯст ки агар ба зоҳир ӯ машғӯл шавему ммсўлро андар мисли ӯу мармузро андари рамзи он нҷўиим , низ ба дом ӯ нёўизим . Пас бад-ӣни шарҳ пайдо оварадем ки воҷибаст бар оқил ки ҳам андари феъли худоӣ ва ҳам андари қавли худоӣ бар ҳазар бошаду мари маъониро ки андари он пӯшида аст биҷӯед ва бар зоҳири он фитна набошад то ба макри худои нёўизд ки худои таъолии ҳамеи нкўҳиди мари гуруҳеро ки аз макр ӯ эмин шаванд , бад-ӣни оят : ( ?уфаи мнўои макри аллоҳи Флоёмни макри аллоҳи алои алқўми алхсрўн ) .

( ва аз макрҳои илоҳӣаст ончии андар қуръонаст аз дигари бора офаридани мардумонро бад-ӣни аҷсом ки имрӯз бар онанд , чунонкӣ ҳаме гуяд : ( аиҳсби алонсн алн наҷамъ изомаи балии қадарин алӣ ан насӯй бенона )у дигари ҷой ҳаме гуяд бад-ӣни оят , қавла : ( аллоҳи алзии хлқкми сами рзқкми сами имиткми сами иҳиикми ҳилли ман шркоӣкми ман иФъли ман злкми ман шайъи сбҳнаҳу тълии ъмои ишркўн )у дигари оятҳо ки ба шумурдан он китоб дароз шавад . Ваҳоам чунонкии мардумро бар маънӣ ки он сӯратҳои олам латифаст матлаъи гардонӣдани ҷуз ба ороста кардани мари ин ҷавҳари хасисро ки ҷисм аст бидон ороишҳои нафсонӣ ва асарҳои ақлонӣ ки андари таркиби оламу ИМАот маволед пайдост ваҷҳе набӯд ва ин бар мисоли домӣу макрии гашт бар осӣон ва бетоъатон , низ мумкин набӯд мардумро матлаъ кардан бар қиёми нафаси латиф бемасоҳат ба зоти хеши пас аз ҷудо шудан ӯ таркиби ҷисмӣ , магар ба гуфтани мар ӯро ки мари туро дигар бора офаринанд ва зинда кунанд ҳам бар ин ҷисм , ва ин низ мари фитна шудагонро бар зиндагии ҷисмӣ бар мисоли макрӣу ғдрии гашт . Ва ҳам чунонкии бештар аз мардум ки ба ёфтан нарасиданд мари феъли илоҳиро , бар ин феъли пари ҳикмат фитна шуданд ва ба макри худои бёўихтнд , низ бештар аз халқ чу ба ёфтан нарасиданд мари қавли илоҳиро , бар зоҳири ин қавли пари ҳикмат фитна шуданд ва ба макри худои бёўихтнд . )

(у қавл ба таносухи бад-ӣни сабаби мФози гашти андари гуруҳе то чунон шуд ки он гуруҳ ки даъвӣ ба донистани тоўили китоб худоӣ карданд , андари ин маънии маъзӯртар аз он гуруҳи гаштанд ки бар зоҳири китоб истода буданд . Аз баҳри онкии пас аз нузули ин китоби азиз , халқ ба ду қисмат шуданд : як қисми мари онро бпзирФтнду дигари қисми мари онро мункир шуданд . Он гоҳи пазирндагони мари ин китобро низ ба ду қисм шуданд : як гуруҳ бар ҳар чаҳ аз он ба зоҳири бтўонстнди истодану андари ваҳмашони бгнҷид , боистоднду боқии китобро гуфтанд ки ин муташобиҳасту тоўили ин ҷузи худоӣ кас надонад ва моро ба он кор нест . Ва ин гуруҳ бар ан таносух истоданд ки андар китоб бидон ваъда кардааст аз зинда кардани мардумро ба аҷсод ба дигари офаринишу боқии гардонӣдани мари он аҷсодро андари неъмат ки он савоб биҳиштаст ё андари дӯзах ки он уқоб дӯзахаст . Ва дигар гуруҳ гуфтанд ки мари китобро тоўиласту талаб он карданд . Он гоҳи ин гуруҳ ки талаби ботин китоб карданд низ ба ду гуруҳ шуданд : як гуруҳ аз он бар ботин маҳз истоданду парастиши худоиро даст боздоштанд ва гуфтанд ки чу донистем ки тоъат чист , тоъат аз мо бархест ва мо донистем ки намози тоъат эмомасту рӯзаи хомаш бӯданаст аз илми тоўил бо аҳли зоҳиру сухан гуфтанаст бо аҳли ботин – чунонкии рӯзаи дор ба рӯзи таом ва шароб нахурд ва ба шаб бихӯрад – ва чу ин маъниҳоро шинохтем , худоиро ба намозу рӯзаи зоҳири мо чаҳ ҳоҷатаст ? то ба уқубати ин рои мухтареъу бидъати маҳол ба макри худои бёўихтнд ва ба ду фирқа шуданд : як фирқа ба даҳр бозгаштанд ,у дигари фирқа ба таносух андар овехтанд . Ва он гуруҳ ки ба таносух гуфтанд , ҳаме гӯйанд , савобу уқоби мари нафасро андар аҷсомаст андари ин олам ,у бдкрдори ӣнҷои дарвешу бемор ва мубтало бозояд то ваболи феъли хеши бикашаду некӯкори ӣнҷои тавонгару подшоҳу тан дуруст бозояд то ҷазои тоъат хеш биёбад . Ва ин қавли андари қадими болс файласуф гуфтааст ки ҳиндӯон бар мазҳаб ӯйанду хештанро куштан ва сӯхтани андари ҳиндӯони бад-ӣни мазҳаб фош гаштааст бар умеди онкии беҳтар боз оянд . Ва хоҷаи абӯи ёқӯби сагзӣ ( раҳмаи аллоҳ ) ба вақте ки савдоаш ранҷа карда буд , дар ин маънӣ сухан гуфтаасту мтобъони хонадони ҳақро сӯии ин мазҳаб даъват кардааст андари китобӣ ки мар ӯро сўси албқои ном ниҳодаасту андари кашфи алмҳҷўбу андари рисолаи боҳраҳу ҷузи он аз таълифҳои хеш , ва чу худованди замон ӯ башнавад ки ин мазҳабро тақвият кард , аз ӯ напасандед ва гуфт ки мар ӯро савдои ғолиб шудааст ,у лекини гуруҳе аз шиът бар қавл ӯ ҳамеи раванд ва он хатост . Ва дигари гуруҳ аз аҳл тоўил гуфтанд ки мари зоҳирро ботин воҷибаст нигоҳи доштан , ва гуфтанд ки ботинро бибояд донистан ва бар донистаи кор бояд кардан ки мардуми ду чизаст : яке ҷисми зоҳиру дигари нафаси ботин , ва гуфтанд ки ҳар ки бар ботини маҳзи истад бе зоҳири шариъат , монанди касе бошад ки бар зоҳири маҳзи истад беботин . Ва ин гуруҳи мтобъони хонадон расӯланд ва гӯйанд ки ҳам чунин ки ин олами ҷисмӣ беҷонаст , он олам ба зоти хеши ҷон беҷисмасту ҳайвони андари ин олам миёнҷӣаст миёни ду олам ва бозгаштани нуфуси пас аз ҷудо шудан он аз аҷсоди сӯии олам хешаст , ҳам чунонкии бозгашти ҷисми пас аз ҷудо шудани нафас аз ӯ сӯии олам хешаст . Ва ҳар ки ба чашм ақл бингарад , бинад ки он таносух ки аҳли зоҳир бар он истодаанд , некӯтар аз ин таносухаст ки аҳли ботин бе зоҳири мари онро гирифтаанд , ҳар чанд ки ҳар ду маҳоласт . Аз баҳри онкии он гуруҳ ҳаме гӯйанд ки мо ба лиззати боқии хоҳем расӣдан , ва ин гуруҳи савоби кори хеши боқии шимурда писандидаанд , ва ин гуруҳи дуни ҳимматтар ва кӯртар аз он дуни ҳаматону кўроннд . Ва ҳар ки пас аз ёфтан басират аз тоъати худоӣ рӯй бигардонад ва ба ҳаваси савдои хеш машғӯл шаваду андари ончӣ бар ӯ мушкил шавад аз илми дайн ба хозини илми худоӣ таъолӣ бознагардад , ҷазоӣ ӯ он бошад ки андари куфрӣу нифоқии қавитар аўФтд , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : « алоъробашад кФрои внФоқоу аҷдри алои иълмўои ҳудӯди мо анзли аллоҳи алии расӯлау ллаҳи алӣами ҳаким » . Он гоҳ гӯйем ки он гуруҳ ки пас аз пазируфтани китоби худои бгштнду даъвӣ ҳикмат карданд аз қудамоу муҳаддисон , низ ба ду гуруҳ шуданд : нафас бар ҳиўлии фитна шудаасту андар ӯ овехтаасту эзади таъолии мари ақлро фиристодааст андари ин олам то мари нафаси мардумро аз ин ҳол хабар диҳад то нафасҳо ба тадриҷ ба омухтани илми фалсафа ба олам хеш бозгарданд то ба охири тамомии нафас аз ҳиўлӣ ҷудо шавад ва ба олами хеш боз расад ва ба неъмати абадии хеши бипайвандад , он гоҳи ин сунъ бархезад . Ва дигари гуруҳ ба таносух гуфтанд ва он низ анвоъаст . Гуруҳе гӯйанд ки нафаси бдкрдорону хотӣону исён чу аз аҷсом ҷудо шавад , худои таъолии мари эшонро андари ҷойҳои саъбу тангу ҳавлу бимноки афканд - чу қаъри дарёии жарфу андари зери кӯҳҳоу андари биёбонҳои бе оби вайрон - ва рӯзгорҳои дарози андари чунин ҷой ҳо бимонад беҷасадӣ то он олоишҳои бдкрдорӣ ва маъсият бидон уқубат шаста шавад , чунонкӣ афлотӯн гуфтааст андари китоби Фодну андари китоби тимоўс низ бад-ӣни маънии ишорат ҳо кардааст аз баҳри он то мардумон аз маъсияту рағбати андари лиззати ҷисмонӣ ки нафас ҳаме бидон мустуҷиб уқубат шавад парҳез кунад . Ва гуруҳе гӯйанд ки чу ба нахустин дафъати нафас ба ҷисми тира пайваста шаваду муносиб якдигар набошанд , боқӣ нашаванд ва чу нафас аз он ҷасад ҷудо шавад , мари он ҷисмро ба тақӣати афканди пусида шудан , ва низ боди мари ҷузвҳои онро бипароканаду оби мар ӯро бишӯяду оташи мари онро покиза кунад то шоиста бақо шавад ва бо нафаси хеши муносиб ва ҳам гавҳар ва дархур шавад , он гоҳи нафас бадв бозояд ва боқӣ шаванд чу мувофиқи якдигар шуда бошанд . Ва гуруҳе гуфтанд ки чу нафас ба ҷисм пайваста шаваду андари ин олам замон ёбад , ба муддати умр ӯ табоиъ аз ӯ ба бухор берун шавад ва он бухор бар фалак ҳаме шавад ва ӯ дигари ғизо ҳаме кашад ва ҳам чунон он табоиъ ба бухору таҳлил аз ӯ ҳаме бар шавад то чу бар фалаки ҷисмӣ тамом шавад , нафас ӯ аз ин ҷисм ҷудо шавад ва бар фалак шавад ва бидон ҷисми пайвандад ки аз ӣнҷои мар ӯро фиристода буд он нафас ба рӯзгорӣ ки ӣнҷо буд ,у андари он ҷисм боқӣ бимонад . Ва агар ба шарҳи қавл ҳар гуруҳе ки андари ин маънӣ сухан гуфтанд машғӯл шавем , китоб дароз шавад ва аз мақсӯди хеши бозмоним . )

( пас хоҳем ки андари тбтили мазҳаби таносухи қавлии мӯҷази бигӯем ба гувоҳии офариниш то хонандагони китоби мо аз торикии ин тариқат ба нур он барраанд . Ва он қавл инаст ки гӯйем : бозгаштани арвоҳ ба аҷсоди пас аз ҷудо шудан эшон аз якдигар ба марги табиӣ , ҳам бидон рӯй ки аҳл зоҳир баронанд ба ҳукми зоҳири лафзи китоби худои таъолӣ аз барангехтани аҷсоду зинда кардани мари онро ба арвоҳи ону боқии гардонӣдани мари онро , ва ҳам бидон рӯй ки аҳл ботин баронанд аз бозмондани нуфуси андари аҷсодии дигари бад-ӣни олам , маҳоласт . Аммо зинда кардани аҷсоди мардум бар он сиблат ки аҳли зоҳир китоб баронанд , ба чанд рӯй маҳоласт : )

( яке бидон рӯй ки агар ин зинда кардани мари ҷасадро бидон ҳаме бояд то ҷасади никўкрдор ба савоб хеш бирасаду ҷасади бдкрдори ваболи феъли хеши бикашад , аз баҳри онкии ҷасад бо нафас ба ҳам карданд ончӣ карданд аз некӣу бадӣ , ва ҳаме гӯйанд : раво набошад ки ин ду фоил ки кор ба анбозӣ карданд , яке ба ҷазо расаду дигар мӯҳмал монад ки ин адл набошаду худоӣ одиласт , ва мо донем ки ҷасад касе ки умр ӯ ба ҳафтод сол ва ҳаштод сол расида бошад , на он ҷасад бошад ки мар ӯро ба бист солагӣ ва сӣ солагӣ буд , аз баҳри онкии ҷасади ҳайвон ба ҳамаи зиндагии хеши андар сайлон бошад ва ҳеҷ вақте аз авқоти ҳамагии аҷзои ҷасади мардум ҳамон набошад ки ба вақте дигар бошад , аз баҳри анкаҳи табоиъ ки андар ҷасадаст ҳамеша аз ӯ беруни гурезад ба бухору нафасу ҷузи ону сӯй куллиёт бозгардад ,у ҳоҷатманд шудани ҳайвон ба ғизои пас аз сайр шудан ӯ аз он бар дурустии ин қавли гувоҳ ва далеласт ,у ҷасади мардум бар мисоли хона Эйаст банно карда аз хиштҳои бисёр ки соъатӣ аз ӯ чанд хишт берун гиранду дигари хиштҳо ба ҷой ӯ бунаанд ва ҳамеша ҳам чунин хиштҳои куҳан аз ӯ ҳаме берун кунанду хиштҳои нав ба ҷой ӯ бунаанд , пас ҳар хирадмандӣ донад ки ба андаки мояи рӯзгори ҳамагии ин хонаи ҳаме дигар шаваду аҷзои он ҷузи он аҷзо шавад ки пеш аз он бӯда бошад , ва чу ҳол инаст , касе ки ӯ ба сӣ солагӣ некӣ кунад , ҷисм ӯ ҷузи он ҷисм бошад ки мар ӯро ба ҳафтод солагӣ бошад ва бидон замон бадӣ кунад ,у нафас ӯ андари ин ду вақт ҳамон бошад ки буд . Аз ин пас қиёс воҷиб ояд ки аз некии бад-ӣни бадии мари нафасро мукофот бошад бидонча ӯ андар ҳар ду феъли анбоз буд , ва бар ӯ чизе наёяд ва на мар ӯро албата ,у мари ҷасад ӯро яке савоб ояду дигарро уқоб ояд , бал ки мари нафасро ки сад соли андари ин олам умр ёбад , сахт бисёр аҷсод воҷиб ояд ва ин маҳол бошад ки мари як нафасро андар бисёр аҷсод барангезанду мар ҳар якеро аз он аҷсоди ҷазои дигар воҷиб ояд . Пас зоҳир кардем ки мари ин адлро ки ин гуруҳи ҳамеи ҷӯянд вуҷӯд несту қавлӣ ки он мари ҷӯяндаи ҳақоиқро ба маҳоли расонад , маҳол бошад . Пас набояд ки мари ҷасадро баъс бошад . )

( ва дигар бидон рӯй ки ин олам ҷисмасту ҷисми ҷой гирасту ҷои гир ба ҷой ҳоҷатманд бошаду мари нафасро ба ҷой ҳоҷат нест , ва чу мо мари ҷисми хешро ҳаме олимӣ ёбем сазовор ӯ , ҳаме донем ки мари нафасро низ олимӣаст сазовор ӯ , ва ӯ на маконаст . Пас раво набошад ки ҷисм ки он ба макон ҳоҷатмандаст , андари ончии мар ӯро макон нест бгнҷд ки ин маҳол бошад . )

( ва се дигар бидон рӯй ки ҷавҳари ҷисми ҷавҳарӣ ҳиўлонӣаст ва зинда нест , бал ки зиндагӣ пазираст . Пас воҷиб ояд ки нафас ки ӯ ҷавҳарии зиндагӣ диҳандааст на ҳиўлонӣаст , бал ки зоти хеш зиндааст , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : «у ани ?илдори алохраҳи ?лаии алҳиўони луи конўои иълмўн » . Ва чу ончӣ ба зоти хеш зиндааст , андари сарой на зинда боқӣ нашуд , ва ба сабаби мухолифат ки миёни ин ду ҷавҳар буд аз ҳикмати илоҳӣ воҷиб наёяд мари эшонро ҳамеша ба ҳам доштан , низ раво набошад аз ҳикмати илоҳӣ ки ҷисм - ки ӯ зинда нест - андари сарои зинда боқӣ шавад ки ҳам ин мухолифати онҷо ҳосил бошад ,у мари чизро на андари ҷой ӯ доштан ситам бошаду ситам на феъл худоӣаст . )

( ва чаҳорум бидон рӯй ки аз муқаддамот куллӣаст онкӣ ҳар чаҳ мари кун ӯро оғозӣ замонӣ бошад ӯ абадӣ набошад - аънӣ ҳамеша намонад - . Ва мо зоҳир кардем ки мари нафасро андари сарои ҷисм овардан таклифаст ва ҳам чунин мари ҷисмро ба сарои нафаси бурдан таклиф бошад . Ва ҳар мукаллафро оғоз замонӣ бошад , аз баҳри онкӣ аз табъ ба таклиф шавад . Пас раво набошад ки мукаллаф абадӣ шавад , чаҳ агар мукаллаф абадӣ шавад , низ раво бошад ки абадӣ мукаллаф бошад ва ин маҳоласт . Пас зоҳир кардем ки ин раво нест ки ҷисм зинда шавад ва ҳамеша зинда бимонад . Пас агар ҷисми андари олам нафас шавад , воҷиб ояд ки рӯзӣ аз онҷо берун ояд . Ва далел бар дурустии ин қавл онаст ки чу нафаси андари олам ҷисм омад , рӯзӣ аз ин олам берун шавад . )

( ва панҷум бидон рӯй ки мардум ки имрӯз зиндаасту андар ӯ аҷзои табоиъ маҳсӯраст ба миқдории маълум ва аз ӯ феълӣ бияёд – нек ё бад – ва ба қиёмати худои таъолии мар ӯро зинда кунад аз баҳри расонӣдани мукофоти феъл ӯ бадв , воҷиб ояд ки ҷисми он мардум зинда карда он рӯзи ҳам ин ҷисм бошад ки имрӯзи ин феъл аз ӯ ояд . Ва агар он ҳамин ҷисм бошад , бояд ки ҳам чунин бошад ки имрӯзаст , ва ҳам чунонкӣ раво бошад ки он рӯзи он ҷисми ҳам чунин ҷисмӣ бошад ва на ҳамин ҷисм бошад , низ раво бошад ки ҳамин ҷисм бошад ва на ҳам чунин бошад . Ва чу ҳам чунин бошад , лозим ояд гарону хӯрандау палидкунанда ва миранда бошад , ва маҳол бошад ки ба олами латифи сиқлу палидӣ ва марг бошад . Ва қавли гуруҳе ки гуфтанд : чу ҳам чунин ҷисмӣ бошад ба ҳамаи ҳудӯди хеши он ҳам ин бошад , на дурустаст , аз баҳри онкӣ чу ду пора оҳан бошад ки ҳар яке аз он ба гавҳару вазну масоҳат яксон бошад , ҳар чанд ки ба ҳамаи ҳудӯд чу якдигар бошанд , на ин он бошад ва на он ин бошад . Пас зоҳир кардем ки ин ҷисми он рӯзи ҳам ин ҷисм бояд ки бошад ва ҳам чунин бошад бе ҳеҷ хилофӣ . Ва агар он ҷисми он рӯзи ҳамин аҷзоӣ табоиъ бошад ки имрӯзаст – бъинҳо – ва ҳам чунин бошад , он гоҳи он ҷисми ҳамин ҷисм бошад . Ва чу ҳам чунин набошад ба ҳама рӯйҳоу феълҳоу эъроз ҳамин набошад албата . Ва чу ҳам чунин бошад ба ҳама рӯйҳо , воҷиб ояд ки гарону гуруснаи шавандау хӯрандау бўлу ғоит кунанда бошад ва миранда бошад . Ва чу сифот ӯ ин бошад , онҷои мар ӯро ҳам аз ин таому шароб бояд ва агар мар ӯро онҷои таомӣу шаробии ҷузи ҳам чунин ки ӣнҷост кифоят бошад , он ҷисм на ин ҷисм бошад албата . Ва агар онҷо аз чунин таом ва шароб нахурду бўл ва ғоит набошад , пас он ҷисм на ҳамин ҷисм бошад , бал ки ҷисмӣ дигар бошад , ва маҳол бошад ки ба сарои охирати бўл ва ғоит бошад ё онҷои таомҳоу шаробҳо ё касофат бошад . Ва чу ин гуруҳи мари ин ҷасадро зинда кардан аз баҳри он ҳамеи воҷиби оранд то адл ба ҷой ояду ҷазои феъл хеш биёбад , он гоҳ гӯйанд : ҷасадҳои он рӯз нӯронӣ бошад , ҳар чаҳ бихӯрад ба арақ аз ӯ берун ояд ва аз он арақи буии машк ҳаме ояд ва ҳаргиз намиранд . Ин на адл набошад албата , аз баҳри онкии некӣу бадӣ ҷасадӣ карда бошад хокӣу гарону таому шароби хору бўлу ғоиткунанда ,у савобу уқоб ҷасадӣ кашида бошад сабку латифу нӯронӣ ва бебўлу ғоиту номиранда ,у ҷавр аз ин зоҳиртар чигуна бошад ? пас зоҳир кардем ки зинда кардани аҷсод ба қиёмату боқӣ шудан он , маҳоласт . )

( ва аммо боз омадани нафаси мардуми бад-ӣни олам аз баҳри ҷазои афъоли хеш бар он мисол ки таносухён ботин гӯйанд ки некӯкори тавонгару тан дуруст бозояду бдкрдори дарвеш ва маълул бозояд , аз ин маҳол тараст . Аз баҳри онкӣ на ҳамаи тавонгарон тани дрстоннд ва на ҳамаи даравишони беморон , бал ки ин аҳвол бар табодул ба миёни халқ мавҷӯдаст ва бисёр кас бошад ки ба аввали умри хеши тавонгару тан дуруст бошад ва ба охири умри дарвеш ва бемор бошад ва бисёр кас бошад ки ба аввали умри дарвеш ва бемор бошад ва ба охири умри тавонгару тан дуруст шавад ва бисёр мардумон зойанд бар тавонгарӣ ва бимиранд дар дарвешӣ ва бисёр андар дарвешӣ зойанд ва бимиранд андари тавонгарӣ ва бисёр тавонгарон заъифи таркиб ва маълул бошанд ва бисёр даравишони қавии таркибу тани дуруст , ва ин аҳвол бар як қонӯн мавҷӯд нест миёни халқ ки воҷиб ояд ки хирадмандро чунин тахайюли аўФтд . Ва қавли мухтасари андари ради ин тариқат онаст ки гӯйем : он кас ки ин мазҳаб дорад , аз ду берун нест : ё дайн дораст ё бедайнаст . Агар бедайнаст , мар ӯро бар дурустии даъвии хеши бурҳонии ақлӣ бояд ки чунонаст ки ӯ ҳаме гуяд , ва нест андари кутуби қудамои бурҳон бар сиҳҳати ин қавл . Ва агар ин дайн дораст ва ба китоби худоӣ мақараст , андари китоб худоӣ нест ки мари савоби мутӣъону уқоби осӣонро замонии сипарӣ шавандааст , бал ки чу аҳли савобро ёд кардааст , гуфтааст : эшон андари неъмат абадӣ бошанд , бад-ӣни оят , қавла : ( ани аллазӣнаи ءомнўоу ъмлўои алслҳти аўлӣки ҳам хайри албриаҳ ҷзоўҳм ъанд рбҳми ҷинати адани тҷрии ман таҳтҳо алонҳри хулдин фӣҳо абадан ) , ва чу мари аҳли уқобро ёд кардааст , эшонро низ ба хулд ваъда кардааст андари азоб , бад-ӣни оят , қавла : ( ани аллазӣнаи кФрўои ман аҳли алктбу алмшркини фии нори ҷаҳаннами хулдин фӣҳо аўлӣки ҳам шари албриаҳ ) . Ва худои таъолӣ накӯҳидааст мари гуруҳеро ки гуфтанд ки моро азоби оташи ҷузи рӯзгории шимурдаи бнсоўд , ва инкор кардааст бад-ӣни сухан бар эшон , бад-ӣни оят ки ҳаме гуяд , қавла : (у қолўои лни тмснои алнори алои аёмои маъдӯдаи қул атхзтм ъанд аллоҳи аҳди Флни ихлФи аллоҳ ӯҳдаам тқўлўни алии аллоҳи мо лои тълмўн ) . Ва чу ончӣ ба зоҳири китоби худои ҳамин собит карда шавад аз маҳол , ба ҳуҷҷати ақл бар он ҳамеи рад лозим шаваду мари онро тоўил воҷиб ояд , бар хирадманд воҷибаст ки мари он зоҳирро аз хозини илми худои тоўил талаб кунад то бидон тоўили шабаҳат аз дил ӯ бархезад . Ва чаҳ хирад бошад мар касеро ки суханӣ гуяд ва бар тариқӣ боистад ки мар ӯро бар дурустии он на зоҳири китоб гувоҳӣ диҳад ва на ботини он ва на бар он бурҳони ақлӣ собит шавад ?у мари даъвӣ ӯро радии қавитар аз собит ношудани бурҳон бар он нест ва ноёфтан ҳуҷҷат аз китоби худои таъолӣ . Ва ин хостем ки бигӯем . Ва ллаҳи алҳмд . )