Ҳади ҳаракат , ҳукамои бадал шудани зоти чизе ниҳодаанд ки мар ӯро зотаст ба гӯнае аз гӯнаҳои бадал шудан . Ва гФтндкаҳи ҳаракат бар шаш рӯйаст : ду аз ӯ андар ҷавҳараст ва ду андар каммиятаст ва ду андар кайфиятаст . Аммо он ду ҳаракат ки андари зот ҷавҳараст , кун ва фасодаст ,у куни падед омадан чизеаст аз табоиъ ( ба сӯрат ) бўдшӣ ,у фасоди бози гаштан чизеаст аз сӯрати бўдшии сӯии табоиъ . Аммо он ду ҳаракат ки андар каммиятаст , чу зиёдат пазируфтан чизаст андари зот ӯу афзӯнӣ ( ӯ ) андар чанде ӯ ва чу нуқсон шудан чизаст андари зот ӯу камӣ аз миқдор ӯ . Ва аммо он ду ҳаракат ки андар кайфиятаст , мари онро арзӣ гӯйанд , яке аз он дигргўнаҳ шудан ( чизаст ) ба сӯрат , чу мива каз сабзӣ сиёҳ шавад ,у дигар аз он гаштани ҳол чизаст , чу самараи турш ки ширин шавад ба астҳолт ё гарм ( ки ) ба табъ сард шаваду ҷузи он . Ва мари он ду ҳаракати арзиро тағайюр ва астҳолт гӯйанд .

Ва гуфтанд низ ки ҳаракат ба се рӯй (аст : яке аз ӯ табиӣасту дигар қисирӣаст ва се дигар ародӣаст . Аммо табиии мари ҳаракоти табоиъу афлокро гуфтанд , чу ҳаракат ) ду табъи гарон – ки хок ва обаст – сӯй ( маркази олам ва чу ҳаракати ду табъи сабк – ки ) ҳаво ва оташаст – сӯии ҳошити олам ва чу ҳаракати ҷавҳари фалак ки он на гаронаст ва на сабк , ба астдорт ба гирди маркази хеш . ( мари ин се ҳаракатро ҳаракот ) табиӣ гуфтанд . Ва аммо ҳаракати қисирии мари ҳаракатиро гуфтанд ки андар матбӯот ояду мари онро бар хилофи табъ ӯ биҷунбанд , чу ҳаракати санг ( ки мо мар ӯро сӯй ) ҳаво бар андозем то ба қаҳр бар шавад ва ба табъ фурӯд ояд ё чу ҳаракати оташ ки мо мар ӯро ба захм аз миёни оҳану санги сӯии нишеб фурӯ ҷаҳонем . Ва аммо ( ҳаракати ародии мари ҳаракат ) ҷонварон (ро ) гуфтанд ки эшон ба ҳаракоти мухталиф мутаҳарриканд . Ва мо гӯйем ки ҳаракати ародӣ бартараст ҳам аз ҳаракати табиӣ ва ҳам аз ҳаракати қисирӣ . (у далел бар дурустии ин онаст ) ки мардум ки мутаҳаррикаст ба ҳаракати ародӣ , мари чизи мутаҳаррик ба ҳаракати табиӣ (ро ) қисир кунад бар ҳаракати қисирӣ ва боз дорадаш аз ҳаракат ( табиӣ , чунонкии мари санг )ро кӯ ба ҳаракати табиии сӯии маркази олам мутаҳаррикаст , аз он ҳаракати ҳаме боз дорад ва қаҳр кунадаш бар ҳаракати сӯии ҳошити олам . Пас бад-ӣни шарҳ зоҳир шуд ки мари ҳаракати қисириро падеди оранда ҳайвонаст ки мутаҳаррикаст ба ҳаракати ародӣ . Ва ан÷дри аҷсоди ҳайвони ҳаракати қисирии пас аз ҳаракати табиӣ аз нуфуси ҳайвон ки ҳаракати ародии мар ӯ рост мавҷӯдаст , чунин ки ҳаме байнем ки чаҳор табъи андари ҷасади ҳайвон мавҷӯдаст аз хоку обу боду оташ ва ду аз ин табоиъи андари ҷасад ӯ бар табъи хеши сӯии маркази олам гроиндаҳаст , чу хоку об , ва ду аз ӯ бар табъи хеши сӯии ҳошити олам бар шавандааст , чу бухороти гарму ҳаво . Ва нафаси ҳайвон ки ҳаракати ародии мар ӯ рост , мари ҷасади хешро ки бад-ӣни ҳаракот ки ёд кардем мутаҳаррикаст , ҳаме ҷанбанд ба ҷонибҳои мухталиф ба қаҳр , хоҳад ба нишеби барадаш ва хоҳад ба фароз . Пас зоҳир кардем ки ҳаракати қисирӣ аз чизеи ҳаме падед ояд ки мутаҳаррикаст ба ҳаракати ародӣ .

Ва акнӯн гӯйем ки ҳаракат бар ду рӯй беш нест : яке аз ӯ ҳаракат ародӣасту дигари ҳаракат қисирӣаст . Вҳркти қисирии мари худованди иродати рост , ваз ӯ падед ояндааст , чунонкии баёни он гуфтем . Ва ҳаракати табиии ҳам қисирӣаст . Ва далел бар дурустии ин қавл онаст ки ҳаракат аз чиз ё ба хости зот ӯ бошад ё ба хости ҷуз ӯ бошад . Ва зоҳираст ки мари табоиъро хост нест , аз баҳри онкии мар ӯро зиндагӣ нест . (у далел бар онкии мари табоиъро зиндагӣ нест онаст ) ки мари зиндагиро пазирндаасту ончии зиндагӣ пазирнда бошад зинда набошад , чунонкии гуфтем ки ончии равшанӣ пазир бошад равшан набошад . Ва чу зоҳир шуд ки табоиъ мӯотасту мар ӯро зиндагӣ несту хости мари зиндаи рост , пайдо шуд ки мари табоиъро хост несту ҷузи мари табоиъро хостаст ва мутаҳаррикаст ба ҳаракот ки мар ӯро табиӣ гӯйанд . Ва муқаддамаи ин бурҳон ( он )аст ки ҳаракат аз чиз ё ба хост ӯ бошад ё ба хости ҷуз ӯ ( бошад , ) ва пайдо омад ки ҳаракоти табоиъ ба хост табоиъ несту зоҳири гашт ки ҳаракоти табоиъ ба хости ҷуз табоиъаст , ва чу ба хости ҷуз табоиъаст андари олам , онаст ки табоиъи ҳамеи зиндагӣ бадв ёбад ва он нафасаст ки ӯ ҷуз табоиъаст ,у чизе ки он ба хости дайгарӣ ҳаракат кунад , ҳаракат ӯ қисирӣ бошад на табиӣ . Пас пайдо оварадем бад-ӣни шарҳ ки ҳаракати табоиъ қисирӣаст , ваз нафасасту мари ҷисмро ба зоти хеш ҳаракат нест .

Ва фарқи миёни ҳаракати табиӣу ҳаракати қисирӣ – ҳар чанд ( ки ) ҳар дуро маънӣ якеаст – онаст ки андари ҳаракати табиии мари нафасро ки худованди ҳаракат мутлақ ӯст , мақсӯдӣ куллӣасту андари ҳаракати қисирии мақсӯд на куллӣаст , бал ҷузвӣаст . Ва маънии ин қавл онаст ки афзоиши наботу ҳайвон аз нафас ба ҳаракат қисирӣаст . Набинӣ ки дарахт аз бар сӯи ҳамеи таркиби пазираду хок аз зери замини андар , ҳаме бидон қӯт ки мари рӯҳи намои рост , ба миёни ҳаво бар шаваду мари ҳайвонро афзӯнии таркиб аз андарун ӯ ҳаме берун ояд ҳам бидон ( қӯт ки андари он ) рӯҳ ( ниҳодааст ? ) ва бар табоиъ каз он наботу ҳайвони ҳаме таркиб ёбад , ду қисир падед ояд : яке омехтани аҷзоӣ ӯ бо якдигари андари наботу ҳайвон то ҳамаи як чиз ( ҳаме ) шаванд , пас аз онкии пеш аз он ҳар яке аз он андари чизе буд ҷудогона ,у дигари онкии нафаси мари он табоиъро андари наботу ҳайвон ба ду қӯт – яке наУмия ва яке ғозиаҳ – ҳаме биҷунбанд ба ҷонибҳоӣ ки он ҷузи он ҷонибҳост ки ( муфрадоти табоиъ ҳаме бидон ҷавониб ҳаракат кард , ва ин ҳаракот қисирӣаст ) ки нафаси ҳамеи падеди оради андари пайдо овардани мари наботу ҳайвонро . Ва муроди нафаси андари ин феъли Муродӣ ҷузвӣаст , ( аз баҳри онкии ғарази андари падед овардани набот анаст ки ҳайвон ) аз ӯ ғизо ёбаду ҳайвон ба ашхоси хеши ночиз шавандааст , ҳам чу ашхоси ғизои хеш ки он наботаст . Ва чу ( ҳол инаст , гӯйем ки ғарази нафас ) аз падед овардани ҳаракати қисирии андари табоиъ аз баҳри падед овардани наботу ҳайвон , ғаразӣ ҷузвӣаст ва ин ҳаракатӣаст ( қисирии наздик , аънӣ зуд бошад ) ки ончии бад-ӣн ҳаракат ҷунбад , сӯии ҳаракати табиӣ ки он қисирӣ давраст – аънии сукӯн ӯ дайр бошад – боз гардад . Ва бар омадан ( дарахту боло гирифтан ӯу боз ) зиридни андари замонии маълуми мутаноҳӣ , монанди ҳаракат сангӣаст ки мо мар ӯро ба қӯти хеши сӯии осмон бар андозем ( то ба муддатии андак бар шаваду боз ) фурӯд ояд , ва ин ҳар ду кор ба ҳаракат қисирӣ бошаду лекин бар шудани санг ба ҳавоу фурӯд омадан ӯ ба муддатии андак , ба қисир ( нафас ҷузвӣаст ва бар шудан ) дарахту ҳайвони бузург ба шахс ба ҳаво ва ба фурӯд омадан ӯ ба муддатии дароз , ба қисири нафас куллӣаст . Ва андари ҳаракати табиӣ ки нафаси мари табоиъро ( додааст , ) – ҳар чанд ки он низ қисирӣаст чунонкии гуфтем – мари нафасро мақсӯдӣ куллӣаст . Аз баҳр онаст ки мари он ҳаракатро суст шудан ва бозгаштан нест ( чунонкӣ ) мари ҳаракати қисирии ҷузвии рост ,у шарҳи он гуфтем .

Ва маънии ин қавл онаст ки анвоъи наботу ҳайвон ба бар хостну фанои ашхос ( брхизндаҳ ) ва фонӣ нестанду вуҷӯду бақои набот ки вуҷӯду бақои ҳайвон андар ӯст , ба ҳаракат табиӣаст ки боқӣаст андари табоиъ , (у раво ) нест ки он ҳаракат ки вуҷӯди чизҳои боқии андари вуҷӯди бақоӣ ӯ баста бошад , аз ҳоли бигардад ба замонии кӯтоҳ , бо онкӣ чу ( бақои навъ ) ба бақоӣ ашхосасту ашхос фонӣаст , навъ фонӣ бошад . Ва агар касе гуяд ки ашхос зояндааст , агар ба фаноӣ ӯ навъро ( фанои лозим ) ояд , ба зойиш ӯ мари навъро бақо лозим ояд , ва чу ин ду иллати яке мари фаноро аз маргу дигар ( мар ) бақоро аз зойиш , рўборўӣ ва мткоФӣанд , лозим ояд ки ҳамеша ҳам чунин ашхос фонӣ бошаду анвоъ боқӣ бошад , ҷавоб ӯ онаст ки гӯйем : фанои ашхос воҷибасту зойиш ( он мумкин )аст на воҷиб ,у мумкин миёнҷӣаст миёни вуҷубу имтиноъу миён будаш ва набӯдаш ,у воҷиб лозимасту мумкин бо воҷиб ( бар наёяд )у баробар ӯ набошад . Пас ҳаракатӣ ки мар ӯро ҳаме табиӣ гӯйанд , қисирӣасту лекин мақдамаст бар ин ҳаракат ки мар ӯро ҳаме ба қисирӣ шиносанд , ҳам чунонкӣ ( сӯрат ) ҷисм ки он тӯлу арз ва умқаст , мақдамаст бар дигари сӯратҳо ки андар табоиъанд аз гармӣу сардӣ ватарӣу хушкӣ . Пас зоҳир кардем ки ҳаракати мутлақи мари нафаси рост ва ӯ чашма ҳаётасту мари ҷисмро ба зоти хеш ҳаракат нест албатау табоиъ ба ҳаракоти қисирӣ мутаҳарриканду ончӣ ӯ ба зоти хеш мутаҳаррик бошад , ба зоти хеш зинда бошаду ончӣ ӯ ба зоти хеш зинда бошад , ҳаргиз намирад . Пас нафас ки зиндагӣ ӯ ба зот ӯст , миранда несту ҳаракати мар ӯро зотӣаст . Ва андари зиндагии нафас ба ҷои хеши сухани бигӯем ( андари ин китоб . )

Ва акнӯн гӯйем ки ҳаракати аҷсоми табиии ҳама бар як ҷонибаст ва он ҷониби марказ оламаст ,у лекин аз ҷиҳати сӯратҳо ки ёфтаанд , ҳар яке аз маркази олами андари ҳаддӣу маконе истодаанд ба тартиб ,у ончии ҳаракат ӯ ба як ҷониб бошаду мар ӯро ҷонибҳои дигар бошад ва бидон ҷонибҳо ҳаракат накунад , ночор бидон ҳаракат мақҳур бошаду қаҳр бар чизе ба зоту хост қоҳирӣ набошад . Пас табоиъ мақҳураст ба ҳаракоти табиӣ . Ва далел бар дурустии ин қавл онаст ки агар сангӣ ки бар рӯй замин афкандааст , ҳаракат ӯ сӯии марказ ба ростӣ бе ҳеҷ майлӣ ба сӯй ( дигар аз ҷавониби хеш на ба қаҳр будӣу ҳамаи ҷонибҳо бар ӯ кушодааст , чаро ҳаме ба ҷониби дигар ҳаракат накунад ҷуз бидон ҷониб ? ва агар касеро занн уфтад ки ин санги ҳаракати сӯй хок бидон кардааст ки ин замин кул ӯст ва чизҳои ҷузвии майли сӯии куллиёт хеш кунанд , ин занн аз ӯ хато бошад , аз баҳри онкии ҷумлагии замин низ аҷзосту ҳамагон бар як нуқтаи ваҳмӣ афтодаанд ки он нуқтаи марказ оламаст ва ҳар ҷузвӣ аз ҷузвҳои замини сӯии он нуқтаи маркази ҳамон ҳаракат ва майл дорад ки ин санг пора дорад ки бар рӯй заминаст , ва бар якдигар аўФтодаҳанд ва ба ҳаракати табиии мари якдигарро ҳаме фишоранд сӯии маркази олам , ва маълумаст мари аҳли ин илмро ки андари он нуқтаи ваҳмӣ ки марказ оламаст , аз ҷумлагии ин хоки як ҷузви номтҷзӣ беш нагунҷад , пас ин чунон бошад ки куллияти ин замини азими мари он як ҷузвро ҳамеи ҷӯянду сӯй ӯ майл ҳаме кунанд ба ҷумлагӣ ,у кули мари ҷузвро ҳаме ҷӯяд на ҷузви мари кулро . Ва агар касеро занни аўФтд ки ҷузвҳои хоки ҳамеи макони хешро ҷӯянд ва аз баҳри он чунин бар якдигари мсобқт ҳаме кунанд то бидон мақом расанд ки марказ оламаст , ин занн низ хато бошад , аз баҳри онкии андари маркази олами мари як ҷузвро ки он номтҷзӣ бошад беш ҷой нест , пас ин ҷисми бад-ӣни азимии андари макони нуқта чигуна гунҷад ?у гроистни ин ҷузвҳои хокии сӯии нуқта далеласт бар онкии ҷузвҳои хок на мари кули хешро ҳамеи ҷӯянд ва на низ ҳамгинони сӯии макон хеш шитобанд , бал ки далеласт бар қаҳри қоҳирӣ ки мари эшонро бар якдигар хура кардаасту мари эшонро ҳаракат қисирӣ додааст бад-ӣни гаронӣ ки андари ин ҷавҳар ниҳодааст . )

( ва низ далел бар онкии ҷисм мақҳураст ба куллияти хеш , онаст ки ҳар рукнӣ аз арқони табоиъи андари макони хоси хеш бар якдигар аўФтодаҳанд ва чу ҳама аз як ҷавҳаранд ва як табъ доранд ва баъзе аз он бартараст ва баъзе фурӯтар , ин ҳол далеласт бар онкӣ ҳар табъӣ аз табоиъи андари макони хеш мақҳураст . Чунонкӣ гӯйем : хок ки ба ҷумлагии як ҷавҳараст ва гроиндаҳаст сӯии маркази олам , бар дигари ёрони хеш ба гроистн мақдамаст ва аз ҷумлагӣ ӯ ҷузи он як ҷузви нои мтҷзӣ ки андари марказ оламаст , ҳеҷ ҷузвӣ нест ало ки мари он маконро ҳаме ҷӯяд . Ва ҳаракат ӯ сӯии марказ далеласт бар онкӣ ӯ андари макони хос хеш нест ва ҳар ҷузвӣ ки ҳаст аз замин , мари он ҷузвро ки ба зибр ӯ андараст боздорандааст аз расӣдан ба маркази олам ва ҳам чунин ҷузвҳои замини мари якдигарро сутун гаштаанд ки Фрўдинон аз ӯ мари збринонро ҳаме нагузоранд ки фурӯ шаванд . Пас ҳамаи ҷузвҳои замин бар он як ҷузв ки ёд кардем такя кардаанд . Ва ҳоли обу истодани ҷузвҳои ӯ бар сари якдигар далеласт бар мақҳур бӯдани бештари ҷузвҳо , аз баҳри онкии аҷзои оби ҳама аз як ҷавҳараст ва ҳамагон сазоворанд мари истоданро бар рӯй хок , ва чу бар якдигар хура гаштаанд андари муғокҳои хок аз дарёҳоу ҷузи он то баъзе аз ӯ ҳаме рӯйро бсоўд ки он маҳал ӯст ва дигарон бар ӯ афтодаанд ва бар якдигари хура шуда то баъзе аз ӯ ҳамеи сатҳи ҳаворо бсоўд аз бар сӯй , пас ҳар чаҳ аз оби ҷузи он ҷзўҳост ки ба рӯй хокаст , андари маҳали хеш низ мақҳураст . )

( он гоҳ гӯйем ки аҳли табоиъ ҳаме гӯйанд ки бод сабкасту сӯии ҳошити олам бар шавандааст , ва ҳаме нанигаранд ки ҳаво бар рӯй хок нишастааст ва аз ӯ ҳаме ҷудо нашаваду сатҳӣ аз ҳаво бар рӯй обу хок пайвастаасту сатҳӣ аз ӯ бар рӯй оташ пайвастааст ба фалаки асир . Ва ин дарёии азим ки аз ҳавои андари миёни ин ду сатҳаст , ҳамаи ҷузвҳои ӯ на андар макон хешанду ончӣ на андари макон хеш бошад мақҳур бошад . Пас ҷумлагии ҳаво мақҳураст . Ва далелӣ нест мари табоиъиро бар онкӣ гуяд : ҳаво сабкасту майл ӯ сӯии ҳошит оламаст , аз баҳри онкии як сатҳи ҳаво бар хок нишастааст ва бархестанӣ нест аз ӯ , магари он гоҳ каз ӯ ончии бартар аз онаст фурӯд ояд ва ба ҷой ӯ боистад . Ва мо гӯйем : бал ки ҳамаи ҳаво ба ҷумлагии қасд он доранд ки бар хок нишинанду лекин бар якдигар аўФтодаҳанд ва ҷузвҳои фурӯдин мари ҷузвҳои баринро ҳаме нагузоранд ки фурӯд оянд ва бар хоки аўФтнд – ҳам чунонкӣ ҷузвҳои хоканд –у онкӣ ба маркази олами нздиктрнд , мари ин ҷузвҳоро ки бартар аз онанд , ҳаме нагузоранд ки онҷо фурӯ шаванд . Ваҳм инаст ба қавли мубарҳан , ҳоли истодани ҷузвҳои оташи андари макони тбоъии хеш ки сатҳӣ аз оташ низ бсоўндаҳаст аз Фрўсўи мари сатҳи баринро аз ҷурми ҳавоу сатҳӣ аз оташ низ бсоўндаҳаст аз брсўии мари сатҳи фурӯдинро аз фалаки моҳ . Ва табоиъон ҳаме гӯйанд : аз оташи он ҷузвҳо ки бар он сатҳи бриннд , мақҳур нестанду дигари ҷузвҳо ки бар он сатҳаст аз оташ , мақҳуранд . Ва мо гӯйем ки олами ҷисмӣ куллӣасту мари ин ҳамаи аҷсомро майли сӯии марказ оламаст ва ҷузвҳои сатҳи фурӯдин аз оташи асир ба марказ наздик таранд ва эшон бар сатҳи ҳаво такя кардаанду боздоштаи мари дигари ҷузвҳоро ки аз оташи бартар аз эшонанд , аз фурӯд омадан ба ҷои эшон ва ҳар чаҳ аз он сатҳи фурӯдин бартараст , ҳамаи мҳўрнд . Ва ба ҳар ду қавл дурустаст ки бештар аз аҷзои аҷсоми мқсўрнд , он гоҳи осмонҳо ба гирди ин ИМАоти андар омадаанд ва ҳеҷ кушодагӣ нест андари миёнаҳо албатау ҳамаи як ҷисмаст ва ба сӯратҳо аз якдигар ҷудоанд на ба халалӣу кушодагӣ ки миён эшон ҳаст , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : ( алзии халқи сабъи смўти тбоқои мотарӣ фии халқи арраҳмони ман тФўти Форҷъи албсри ҳиллтарӣ ман Фтўр ) . )

( пас гӯйем ки ҳаракати табоиъ бар андозаи сӯратҳои эшонасту сӯрату хоки сардӣ ва хушкӣасту бад-ӣни сӯрати сазовор шудааст ки ба маркази олами наздик тар бошад аз ёрони хеш ,у сӯрати оби сардӣ ва тарӣасту хоки мар ӯро берун кардааст аз ҷое кӯ бидон ҳқўмндтраст азоб ,у сӯрати ҳавои гармӣ ва тарӣасту оби мар ӯро берун кунад аз ҷое ки бидон сазовораст . Набинӣ ки ҳар куҷои андари хок сӯрохӣаст ки ҳаво андар ӯст , оби бадв фурӯ шаваду ҳаворо аз ӯ берун кунад ?у сӯрати оташи гармӣ ва хушкӣасту ҳавои мар ӯро боз доштааст аз фурӯд омадан ба марказ . Ва сӯрати афлоки табиат панҷумасту ҳаракат ӯ ба миёни ду ҳаракати фурӯди оянда ва бар шавандааст ва он ҳаракат астдортаст ки фалаки бад-ӣни ҳаракати ҳам фурӯ шавандааст ва ҳам бар ояндааст . Ва чу дуруст кардем ки ҳамаи аҷзои ақсоми ҷисми табиӣ бар он нуқтаи ваҳмӣ ки марказ оламаст такя кардаанду мари онро ҳамеи ҷӯянди бад-ӣни ҳаракоти тбоъӣ , аз баҳри онкӣ ҳар ҷузвӣ аз хок сазовораст андари он нуқта бошад , пайдо шуд ки ин ҳаракати мари аишонро ба сабаби но расӣдан аст бидон ҷойу бози мондани чиз аз ҷое ки қасдаш бидон бошад , ҷуз ба қаҳр набошад . Пас табоиъ мақҳураст бад-ӣни маънӣу ҳаракот ӯ ба қаҳраст . )

(у гуфтан ки мари ду табъро ҳаракати сӯии марказ оламаст бидонча эшон гаронанд чу хоку об ,у мари ду табъро ҳаракати сӯии ҳавошӣ оламаст бидонча эшон сабканд чу ҳавоу оташ , қавлии омиёна ва таълимӣасту ҳақиқат онаст ки бадоне ки ҳамаи аҷзои олами такя бар марказ олам доранд валикин ба ҳукми он сӯрат ки ёфтаанд , ҳар яке мари дайгариро андари ҳизи хеш ҷой ндиҳанд . Ва фарқӣ нест миёни фурӯд омадани санг аз ҳавои сӯии замин ва шикофтан ӯ мари ҳаворо то ба ҳиз хеш бирасаду миён бар шудани порае аз ҳаво ки мар ӯро андари зери обии жарф аз даҳони берунгузорӣ то он пораи ҳавои мари он оби стбрро бишкофад ва бар сар ӯ бар шавад . Ва ҳаминаст ҳоли порае оташ ки ту мар ӯро ба зери ҳавои андари ҳаме баста кунӣ бар чизе ки бадви андари овезад аз ҳизуму ҷузи он ,у ҳамеи гурезади он оташи пора аз ин ҳаво ва ҳаме хоҳад ки бар сар ӯ бар шавад . Он гоҳ агар хоҳӣ , мари санги фурӯди ояндаро аз ҳавои чунон пиндор ки ҳавои мар ӯро ҳамеи сӯии марказ дафъ кунад ва худ бар сар ӯ боистад ,у мари ҳавои фурӯи шавандаро аз зери оби чунон ҳамеи пиндор ки оби мар ӯро бар сари хеш бар андозаду хоҳии чунон гӯй ки санги мари ҳаворо ҳамеи бадарад ва фурӯд ояду ҳавои мари обро ҳаме бишкофад ва бар шавад . Ва агар мо ба ваҳми заминро сӯрох кунем чунонкии он сӯрох ба марказ олам бирасад , донем ки он сӯрохи пар ҳаво шавад . Пас пайдо омад ки ҳавои ҳамеи сӯии ҳошити олам роҳ наҷуед , бали марказро ҳаме ҷӯяду лекини ҳамеи роҳи наёбад аз обу хок ки ба марказ аз ӯ сазовор таранд бад-ӣни сӯратҳо ки ёфтаанд аз мудаббири ҳаким . )

( пас гӯйем ки маркази олами он нуқтааст ки миёнаи қубба афлокаст ва аз хоки як ҷузви нои мтҷзӣ андар ӯст ,у дигари ҷузвҳои замини ҳама бар он як ҷузв такя кардаанд ва фурӯдин ҷузвҳои замини мари ҷузвҳои баринро чу сутун ҳо гаштаанду хок ба ҷумлагии мари обро сутун гаштааст – аз баҳри онкии об бар сари хок истодааст –у ҳаво бар сари об афтодаасту оби мари ҳаворо сутун гаштааст то ҳаво ба марказ нарасаду бози оташи асир бар сари ҳаво афтодаасту ҳавои мари оташро сутун гаштааст то оташ ба марказ нарасаду бози фалак бар сари оташи асир афтодаасту асир ба зер ӯ андар сутун гаштааст то фалак бар ҳаво науфтад , ҳам чунон ки ҳаво ба зери оташ андараст то оташ бар об науфтаду об ба зери ҳавои андар сутун гаштааст то ҳаво бар сар хок науфтаду хок ба зери оби андар сутун гаштааст то об ба марказ олам нарасад ва ҷузвҳои хоки мари якдигарро сутун ҳо гаштаанд то олами чунин ба тадбири ҳаким бар пой шудааст . Ва бештар аз мардумон аз ин ҳол огоҳ нестанду мари ин сутунҳоро ки сонеъи ҳаким ба пой кардааст андари зери ин қуббаи азиму гунбад баланд набенанд , чунонкии худои таъолӣ ҳаме гуяд , қавла : ( аллоҳи алзии рафъи алсмўти бғири амди трўнҳо ) . Ва ба мисли такя кардани ҷумлагии аҷзои олам бар он ҷузв ки андар марказаст , чу такя кардани пӯшиши хонаи чаҳор сӯаст бар сутунӣ ки андари миён хона бошаду ҳамаи сарҳои тирҳо ва гузарҳо бар он сутун аўФтодаҳ бошад . Ва он сутун бар ин сутунаст рости истода , ва он ҳамаи борҳо бар ин сутун аўФтодаҳ бошад . Пас ин сутуни олам , он нуқта хокаст ки андар марказ ӯст . Ва низ гӯйем ки аз ҷумлагии ҷузвҳои ҷисми куллӣ ки оламаст , ҳеҷ ҷузвӣ оромидаҳ нест магари он як ҷузв ки андар марказаст . Ва ба маркази олам на он як ҷузви хок махсӯсаст ки онҷост , бал ки маркази олами нуқта ваҳмӣаст ки он миёнаи фалак алаъзамасту гарониҳои хоку об ҳамеша ба ҷонибҳои он нуқта бар ростӣ истода бошад , ва чу обҳои равон аз равадҳои азиму сайлҳои қавии мари хоку сангро аз болоҳо сӯии нишебҳо нақл ҳаме кунад ва бодҳо мари регҳои равон бисёр аз ҷое ба ҷое ҳамеи барад , гарониҳои замин аз ҷое ба ҷое ҳаме шавад . Ва раво нест ки аз маркази олами бори замин бар як ҷониби бештар аз он бошад ки бар дигари ҷонибҳо , аз баҳри онкӣ ба мисли Қатари замин чу амӯд тарозуасту миёнаи он амӯди марказ оламасту бори замин аз ҳар ду сар бар ростӣаст сахтау миёнаи он амӯд ба мисли мълоқи фалаки андар овехтааст , ҳар гоҳ ки обҳо ва бодҳо мари гарониҳои бисёр – аз хоку регу об – аз он сар амӯд бидон сари дигари афканд , замин ба куллият аз ҷои хеши бгроид ба ҷои дигару маркази олам аз он нуқтаи хок ба нуқтаи дигар бадал шавад ва он мълоқ аз амӯди замин ба ҷое уфтад ки бар ҳар ду сар ӯ бор яксон бошад , ҳам чунон ки чу миёна ӣ амӯд ба риштае овехта бошаду бор бар ҳар ду сари амӯд яксон бошад , агар баъзе аз бор аз як сари амӯд ба дигари сар барда шавад , мари он риштаи мълоқро аз онҷо ки бошад бидон сар ки бори сӯй ӯ баранд наздиктар бояд бурдан то амӯд рост боистад . Пас бад-ӣни шарҳ ки бкрдим , пайдо шуд ки ҳамон нуқта каз хок вақте оромидаҳ бошад чу андар марказ бошад , ба вақте дигар мутаҳаррик бошад сӯии нуқтаи дигар ки пеш аз он ӯ сӯй ӯ мутаҳаррик буд . Ва мумкинаст ки ҳамаи ҷузвҳои хоки як икбаҳи замони дарози бад-ӣни тасарруфи азим ки ҳаме равад аз боду об бар ин ҷисм ки хокаст , бидон нуқта марказ расанд ба бисёр дафъаҳо . Ва ин бурҳонҳоӣ ки намудем , далеласт бар онкии ҳаракати аҷсоми табиӣ ба қисираст на ба табъ ,у табъ номӣаст мари қисирро , ва мо фарқи миёни табъу қисири андари ин қавли гуфтем . Ва ҳоли оташи асир ки бар ҳошити табоиъ истодааст , аз ду берун нест : ё такя бар ҳаво кардаасту ҳаво ба миён ӯу миёни об сутун гаштаасту мар ӯро ҳаме нагузорад ки сӯии марказ фурӯд ояд – ҳам чунонкии оби мари ҳаворо нагузорад каз ӯ фурӯ гузарад - , ё фалаки мар ӯро ҳаме нагузорад каз ӯ бар гузарад . Ва бад-ӣн ҳар ду рӯй лозим ояд ки он оташи андари маркази хеш мқсўрасту ҳаракат ӯ бидон қисираст ки бадв расидааст . )

( ва аз ин чаҳор қисми ҷисм , ончии сахт тараст ва Фрозҳм омадаст , хокаст ки марказасту об аз ӯ кушода тараст ки бартар аз ӯсту бод аз оби кушода тараст ки бартар аз онаст , бози оташ аз ҳавои гштодаҳ тараст ки бартар аз ҳавост . Ва Муҳамади закариёӣ розӣ гуяд андари китоби хеш ки онро шарҳи илми илоҳии ном ниҳодааст , ки ин ҷавоҳири ин сӯратҳо аз таркиби ҳиўлӣ мутлақ ёфтаанд бо ҷавҳари хало ,у андари оташи ҷавҳари ҳиўлӣ бо ҷавҳари хало омехтааст ,у лекини халои андар ӯ бештар аз ҳиўлӣаст . Ва бози андар ҳаво гуяд : хало камтараст аз ҳиўлӣ ,у андари об хало гуяд камтар аз онаст ки андар ҷавҳар ҳавост ,у бози андари хоки халои камтар аз онаст ки андари ҷавҳар обаст . Ва гуяд ки оташи андари ҳаво ба задани санг бар оҳан аз он ҳаме падед ояд ки ҳаворо сангу оҳани ҳамеи кушодатар аз он кунад ки ҳаст , то ҳаме оташ гардад . Ва мо дар ин китоб чу ба боби ҳиўлӣ ва хало расем , андари ин маънии сухани бигӯем . )

( акнӯн гӯйем ки такя кардани ҷузваҳои хок бар якдигар ба ҳамаи ҷонибҳои замин , далеласт бар онкии ҳамаи ҷузвҳои хоки ҳамеи сӯии марказ ҳаракат кунанд ва шитофтани об аз боло ба нишеб ки он ба маркази наздик тараст , далеласт бар онкии оби ҳамеи сӯии марказ олам гароед ва гирифтани ҳаво ба гирди хоку об ба ҷумлагӣ ки он ҷавҳарии нарм ва гудохтааст , далеласт бар онкии ҳаво бар маркази олам такя кардаасту андар омадани оташ ба гирди ҳаво ба ҳама рӯйҳои ӯу қуббаи гаштан ӯ ба гирди ин гавҳарон ки ба марказ пайвастаанд , далеласт бар онкии оташ низ бар маркази олам такя кардааст . Ва ҳам чунин афлок ба ҷумлагии гирд гирифтаанд мари ин ИМАотроу сӯии маркази фурӯ хамидаанду ҳамеи намоянди бад-ӣни хамидагии хеш ки қасд ба марказ доранд ,у лекини ин сутунҳо ки ёд кардем , мари эшонро боз дорандаанд аз марказ ва чу дар марказ чизе нест ки ин гавҳарон аз ӯ падед омадаанд ва низ маконе нест ки андар ӯ бӯдаанд то гӯйем ки мари асл ё ҷои хешро ҳамеи ҷӯянд , падед омадааст ки ин ҳаракоти мари ин гавҳаронро сӯии марказ ба қисираст на ба табъ . )

( ва аммо иллати ҳаракати афлок ба астдорт аз тақдири сонеъи ҳаким , онаст ки аз ҷумлагии олами маъдани сукӯни ҷузи он як нуқтаи ваҳмӣ ки майли ҳамаи аҷзои олам сӯй ӯст , дигар чизе нест ва он нуқта каз хоки андар ӯ бошад , ночор сокин бошад ва ин ҳоли ҳаме далел кунад бар онкии ҳамаи аҷзои олам ба ҳаракоти хеши ҳамеи сукӯнро ҷӯянд ва ҳар чаҳ бидон нуқтаи наздик тараст ҳаракат ӯ камтараст ва ҳар чаҳ аз ӯ давртараст ҳаракат ӯ бештараст ,у фалаки алаъзам ки ҳаракати ҳамаи афлок ба ҳаракат ӯст , аз маркази олам ба давртар ҷойасту ончӣ аз маъдани сукӯн ба давртар ҷой бошад , сукӯнро напазирад албатау ончӣ аз сукӯн давртар бошад ҳамеша мутаҳаррик бошад . Ва чу падеди оварем ки ҳаракати ҳамаи матбӯот ба қасд онаст то барисанд ба ҷойгоҳи сукӯн , ночори ҳаракат аз фалак ба қасд ӯ бошад сӯии сукӯн , лоҷарам ба гирди маъдани сукӯн ҳаме гардад , гаштанӣ беосоиш . Ва ҳамеи намояди он фалаки бузурги бад-ӣни ҳаракати мстдир ки ҳаме кунад , бад-ӣни гаштани ҳаме роҳ ҷӯяд ки сӯии марказ фурӯд ояд ,у лекини ин сутунҳо ки зеро ӯ андаранд мар ӯ ҳаме нагузоранд ки фурӯд ояд , валикин чу ин сутунҳо латиф ва ҳамворанд ва ҳеҷ камӣ ва бешӣ нест андари он , ҳаракати мстдир пайваста гаштааст мар ӯ ба заволи сукӯн ӯу сукӯн аз ӯ зоил шудааст ба даври мондан ӯ аз маъдани сукӯн . Чунин тадбири бузургвору тақдири устувор ки тавонад кардани магари онкии офаринишу фармони мар ӯ рост ? чунонкӣ ҳаме гуяд , қавла : ( ани аллоҳи имски алсмўту аларзи ани тзўлоу лини золтои ани амскҳмои ман аҳади ман баъдаи анаи кони ҳлимои ғФўро ) . Ва чу сатҳи зерин аз об нишастааст ва ҷузвҳои ҳаво бар якдигар аўФтодаҳаст то ба фалаки асиру ҳаргоҳ ки сатҳи об фурӯтар шавад ҳаво бо ӯ фурӯтар шавад , ин ҳол далеласт бар онкии ҳаво низ такя бар марказ олам дораду сӯй ӯ мутаҳаррикаст . Ва ҳаракати ҷузвҳои хоки сӯии марказ то бар якдигар такя кардаанд пайдо нест , бал ки он гоҳ падед ояд ҳаракати сангӣ ки бар рӯй замин аўФтодаҳаст сӯии марказ ки он ҷузвҳои хокро ки санг бар ӯ такя дорад аз зер ӯ берун кунанду ҳаво ба зер ӯ андар шавад то бинӣ ки дар вақт ҳаракат кунад . Пас ҳам чунин ҳаракати ҷузвҳои ҳаво ки бар якдигар такя кардааст то бар рӯй об низ ҳеҷ падед нест , магари он гуҳ падед ояд ки сангиро андар ҳаво бидоранд ки мухолиф ҳавост андари гроистн , то бидон санги ҷузвҳои ҳаво аз якдигар ҷудо шавад бар он ҷойгоҳ , он гоҳи мари он сангро раҳо кунанд то ба шитоб фурӯд ояду мари ҷузвҳои ҳаворо аз зери хеши ҳаме берун кунад то бибинанд ки он ҷузвҳои ҳаво ки зибр сангаст , чигуна бо сатҳи зерин аз он санги пайваста ва ба шитоби ҳаме фурӯд ояд каз ӯ ҷудо нашавад . Он гоҳ чу санг ба об фурӯ шавад , сатҳи оби мари он сатҳи ҳаворо ки бар асари санги ҳаме фурӯд ояд аз санги ҳаме ҷудо кунад . Ва ҳавои фурӯди оянда бо оби музоҳимати натавонад кардан , чунонкии санг музоҳимат кард ки бадв фурӯ шуд , аз баҳри онкии санг аз об ба наздик бӯдан ба маркази олами аввалӣ тараст . Ва мари фурӯд омадани ҳаворо бар асари санги фурӯди ояндаи ҷузи он иллатӣ набӯд ки санги мари ҷузвҳои ҳаворо ки андари зери он ҳаво буданд ки бар асар ӯ ҳаме омад , аз зер ӯ берун кард пас падед омад ки ҳамаи ҷузвҳои ҳаво бар якдигар аўФтодаҳаст то ба фалаки асиру ҳамеи Фрўгроинд ,у лекин ба ҳукми сӯрат аз макони дигари ёрон бозмондааст . Чунонкии об ба ҳукми сӯрати хеш аз макони ҳаво бозмондаасту натавонад ки бар сар ҳаво боистад , ҳаво низ ба сӯрати хеш бозмондааст аз Фрўшдни об . )

( ва чу ин ҳар чаҳор сӯрат - каз ӯ яке оташӣасту дигар ҳавоӣаст ва се дигар обӣасту чаҳорум хокӣаст - бар ҷавҳар ҷисмасту ҳамаро қасди сӯй марказасту боздорандаи мари эшонро аз наздик шудан ба маркази олами ин сӯратҳост , ин ҳол далеласт бар онкии ин сӯратҳо мари эшонро ба қаҳри ҳосил шудааст на ба табъ , аз баҳри онкӣ бар ин сӯратҳо аз қасди хеш бозмондаанд . Пас зоҳркрдим ки майли ҳавои сӯй марказаст на сӯии ҳошити олам ,у оташӣу ҳавоӣу обӣу хокии мари ҳиўлиро сӯратҳои дувуманду сӯрати нахустин мар ӯро ҷисмӣаст . Набинӣ ки чу гӯйем : ҳар оташӣ ҷисмаст , рост бошад ва чу гӯйем : ҳар ҷисмӣ оташаст , дурӯғ ояд ?у ҳаракати ҷисм ба сӯратҳои дувум мутафовитаст . Ва чу ҷисм аз сӯратӣ ба сӯратӣ дигар шавад , ҳаракат ӯ низ аз ҳоле ба ҳоле шавад , чунонкӣ зоҳираст ки чу ҷузвӣ аз ҳаво ба сӯрат об шавад , дар вақт аз ҳаво ҷудо шавад ва бар замин ояд ва аз оби ончӣ ба сӯрат ҳаво шавад , дар вақт аз об ҷудо шаваду андари ҳизи ҳавои истад . Ва чу ҷумлагии аҷсоми олами сӯии марказ майл доранд - бо онкии мари эшонро хостӣ нест - ва ба ҷонибҳои дигар ки роҳи эшон аз он сӯҳо кушодааст ҳаме майл накунанд , ин ҳол далеласт бар онкии майли эшон бар ин як ҷониб қаҳраст , ба қаҳри қоҳирӣ . Ва мисли ин ҳол - чунонкии пеш аз ин гуфтем - чунонаст ки мари чаҳор тирро касе бинад сарҳо бар сари як сутуни ниҳодау мар ӯро ҳамеи ФрўФшорнд , пас агар мари он касро хирад бошад донад ки он тирҳо ки мари эшонро хостӣ нест , бидон танги ҷои худ фароз наёмадаанд , бал ки мари эшонро бидон ҷой касе фароз овардааст . Ва чу ҷисми мутлақи бад-ӣни сӯратҳо ба чаҳор фурқат шуданд ва аз якдигари ҷудои монданд ва бо онкӣ ба ҷинс яке буданд , ба сабаби ин сӯратҳо душманони якдигари гаштанд , ин ҳол далеласт бар онкии ин сӯратҳо мари эшонро қоҳирӣ додааст , аз баҳри онкии ҷисми як ҷавҳараст ва раво нест ки чизеи зид хеш шавад ба табъи хеш . Ва чу аз ҷисми баъзе сӯрат оташ ёфт ва баъзе сӯрат об ёфт - чунин ки пайдост - чунон ҳамеи намояд ки аз ҷисми баъзе душман баъзе гаштааст , ва маҳол бошад ки ҷуз ба қаҳри қоҳирии баъзе аз чизи зид баъзе шавад , чунонкӣ ба хости оҳангари баъзе аз оҳани мари баъзеро аз навъи хеши ҳамеи бабрад ва бирезанд бидон сӯрат ки аз оҳангар ёбад бар он феъли андари ҳам ҷавҳари хеш . Ва ин қавлӣ тамомаст , ва пас аз ин ёд кунем ончӣ бар асари ҳаракати зикр ӯ воҷиб ояд . Ва чу дуруст кардем ки мари ҷисмро ба зоти хеш ҳаракат нест , ботил шуд қавли даҳрӣ ки ҳаме гуяд : фалаки сонеъ оламасту ончӣ андар ӯст . Ва ллаҳи алҳмд . )