Ва аз он ҷумлаи тўоҷду ваҷд ва вуҷӯдаст . Тўоҷди ваҷд овардан буд бтклФи бнўъии ихтиёру худовандашро камол ваҷд набӯд кӣ агар камоли ваҷдаш будӣ воҷид будӣ , гуруҳе гуфтаанд тўоҷд мусаллам нест худовандашро зеро ки бтклФ буд ва аз таҳқиқи давр буд . Гуруҳе гуфтаанд тўоҷд мусалламаст даравишони муҷаррадро ки чашм доранд ёфтан ин маъниҳоро ,у асли эшон андари ин , хабар расӯласт слии аллоҳи алайҳи вслм ки гуфт . Абкўои ?фони лами тбкўои Фтбокўо . Бгрӣид ва агар гиристан тон наёяд бастами бгрӣид . Ҳикоятӣ маърӯфаст аз АбуМуҳамади ҷрирӣ ки гуяд наздик ҷунайд будаму ибни мсрўқу даравишони дигар ҳозир буданду қўолии қавл ҳаме гуфт , ибн мсрўқ бархесту онгрўаҳ ки онҷо буданд , ҷунайди сокин буд гуфтам ё Сайидии турои андари самоъи ҳеҷ чиз нест ҷунайд гуфт ватарӣ алҷболи тҳсбҳои ҷомидау ҳаии тмри мари алсҳоб . Пас гуфт абои Муҳамади турои андари самоъи ҳеҷ насиб нест гуфтам чун ман бсмоъ ҳозир бошаму онҷо муҳташамӣ бошад бар хештан нигоҳ дорам ваҷди хеш ва чун холӣ бошам ваҷдро фарои гузорам ва андарин ҳикояти лафзи тўоҷд итлоқ карданду ҷунайди онро мункир набӯд .

Аз устод Абӯали шунидам раҳмаи аллоҳ ки гуфт ҳаргоҳ ки адаби бузургон чун нигоҳ дошт андари ҳоли самоъ , худои ъзўҷл вақт биравӣ бнгоҳдошт аз баракоти адаб , то гуфт ваҷди хеши нгоҳдорм ва чун холӣ бошам фарои гузорами ваҷдро то ваҷдам падедор ояд зеро ки ваҷдро фаро натавон гузошт пас аз онк ваҷд бишуду ғалаба ваҷд бархест валикин чун содиқ буд андари мурооту ҳурмати перони худои ъзўҷли вақт бар ваии нгоҳдорд то буқати хилвати ваҷд падедор ояд .

Пас тўоҷди абтдоءи ин ваҷдаст бар ин сифат кӣ зикр вай рафт .

Ва пас азин ваҷд буду ваҷди он буд ки бадали ту даройад бе такаллуфии туу перони азин сабаб гуфтанд ваҷд ёфтан буд ва маввоҷед бмқдори вирдҳо буд ҳркиро вазоифи бештари латоифи худои таъолӣ дар ҳақ ӯ бештар .

Аз устод Абӯали шунидам раҳмаи аллоҳ ки гуфт воридот аз вирдҳо хезади ҳркӣ ӯро вирдӣ набӯд бзоҳр , ӯро андари сар ворид набӯд ва ҳар ваҷд ки соҳиб ӯро дар он касбӣ буд он на ваҷд буду чунонкии банда такаллуф кунад дар муомилоти зоҳир ӯро ҳаловати тоъат воҷиб кунад пас онк дар аҳкоми ботин такаллуф кунад маввоҷед воҷиб кунад , ҳаловати самараи мъомлт буд ва маввоҷед натиҷаи манозилат буд .

Аммо вуҷӯди пас аз он буд ки аз дараҷаи ваҷди даргузарад , вуҷӯд набӯд магари пас аз онкӣ аз башарият мурда гардад , зеро ки башариятро наздики султони ҳақиқат бақо набошад . Ва ин маънии қавли Абуалҳусайн нурии рост , гуфт сӣ соласт то миёни ваҷду Фқдм , чун хдоиро ёбам дил гум кунам ва чун дил бозёбам хдоиро фаромӯш кунам .

Ҷунайд гуяд илми тавҳид аз ёфтан ӯ ҷудост ва ёфтан ӯ аз илм ҷудост ва андарин маънӣ гуфтаанд :

Тўоҷди мубтадӣонро буду вуҷӯди мунтаҳӣонроу ваҷди восита буд миёни ниҳояту бдоит .

Аз устоди Абӯали дқоқ шунидам ки гуфт тўоҷди бандаро бавуҷуди баради ваҷди мӯҷиби астғроқи банда буду вуҷӯди мӯҷиби ҳалоки банда буд чунонкӣ касе бкнораҳ дрёӣӣ шавад ва пас андар дарё нишинад пас ҳалок шаваду тартиби ин кори қасд буд пас дар шудан пас ҳузури пас вуҷӯди пас аз ӯ хумуду хумуди бондозаҳи вуҷӯд буду соҳиби вуҷӯдро сҳў буду маҳв буд , ҳоли сҳўши бақо буд баҳақу ҳоли маҳви ши фано буд баҳақ , ин ду ҳоли доим бар ваии ҳамеи даройад чун он даройад ин бархезад ва чун он даройад ин баравад .

Расӯли слии аллоҳи алайҳи вслм аз ҳақи субҳонаи втъолӣ хабар дод ки гуфт чун банда бҷоигоҳӣ расад кӣ бмн башнавад ва бмн бибинад .

Мнсўрбн Абдуллоҳ гуяд ки касе дар ҳалқаи шблии боистод ва пурсед ки осори дурустии вуҷӯд пайдо гардад бар воҷиди он ё на гуфт нурӣ дирафшон гардад бнори иштиёқи пайваста , асари он бар ҳайкал ҳо уфтад чунонк ибн алмътз гуяд :

Абубакри диқиро гуфтанд кӣ ҷҳми диқии андари ҳоли самоъ дарахтӣ бигирифт ва аз бехи бикунад вақте эшон андари даъватии баҳами афтоданду Абубакри диқии нобӣно буд гуфт ки чун ҷҳми андар ҳол шаваду фаро бар ман расад маро хабар диҳед ё бмнши нмоӣиду диқии заъиф буд чун ҷҳми бадв наздик шуд гуфтанд инак ҷҳм , диқии соқ ҷҳм бигирифту барҷои бдошт чунонк натавонист ҷунбидан , чун ҳол чунон дид ҷҳм гуфт аиҳо ашшайх тавба кардам ва раҳоаш кард .

Устоди эмоми Абулқосими раҳмаи аллоҳ алайҳ гуфт он бархестани ҷҳм бар ҳақ буд ва гирифтани диқии соқи ваии баҳақ буд чун ҷҳм донист ки ҳоли диқӣ бартараст аз ҳол ӯ , боз инсоф омаду гардани ниҳод . Ва чунин буд онки баҳақ буд ҳеҷ чиз ба ваии ғалаба натавонад кард , Фомо чун ғалабаи маҳвро буд на илм буд ва на фаҳм буд ва на ақл буд ва на ҳис буд .

Аз устоди бӯи абдурраҳмон слмӣ шунидам ки абўъқол мағрибӣ бимика омаду бчҳори сол таом нахурд ва шароб нахурд то фармон ёфт .

Яке аз даришон дар наздик абўъқол шуд ва гуфт : саломи алайкум , абўъқол гуфт :у алайкуми ассалом онмрд гуфт ман фалонам , гуфт ту фулонии чгўнст ва чаҳ мекунӣ ва ғоӣб шуд аз ман ва гуфтӣ кӣ ҳаргизи маро надидаасту борӣ чанд чунин ҳаме гуфтам ӯ ҳамчунон мепурседӣ чун ман боистодмии бози сар одат шудӣ , донистам ки ғоӣбаст дасти азуи бдоштму беруни омадам .

Ъмрўбни мҳмдбн Аҳмад гуяд аз зани Абуабдулло трўғбдӣ шунидам ки қаҳт буду мардумон ҳаме марданд аз гуруснагӣу Абуабдуллои трўғбдии андар хона шуду миқдори ду ман гандум ёфт ва гуфт мардумон аз гуруснагӣ мемеринду андари хонаи ман дўмн гандум бошаду дршўриду ҳаргиз боҳуш наомад магари буқати намоз , фаризаи бгзордӣу бози он ҳол шудӣ ва барин ҳоли ҳаме будӣ то фармон ёфт . Далел кунад ин ҳикояти бронки аинмрди одоби шариъат бар вай нигоҳдоштанад наздики ғалабаи аҳкоми ҳақиқат ва инаст сифати аҳли таҳқиқу сабаби ғайбат ӯ аз тамиз , шафқат буд бар мусулмонон ва ин қавитар нишоне буд аз таҳаққуқи ҳоли вай .