Бидон ки нафаси табиии иборат аз қӯтӣаст ки аҷзои ҷисмро нагузорад то аз якдигар муталошӣ шавад ,у нафаси табииро ду хидматкораст ки якеро хуфт гӯйанду дайгариро сиқл . Ва хуфт иборат аз қӯтӣ бошад ки моили муҳӣт буду сиқл бар акс ӯ .
Ва нафаси наботии иборат аз қӯтӣ бошад ки ҷисмро дар тӯлу арзу умқи бикашад ва бузург гирданду нафаси табиии ходими нафас наботӣ бошаду нафаси наботиро ба ғайр аз ӯ ҳашт ходим дигар бошад чун : ҷозибау маскау ҳозимау мумайизау дофиъиу мусавварау муваллидау мнмиаҳ .
Ва ҷозибаи қӯтиро гӯйанд ки ғизоро аз зоҳири ҷисм ба тарафи ботин ҷазб кунаду маскаи он рогўинд ки он ғизоро нигаҳ дораду ҳозимаи қӯтиро гӯйанд ки ғизоро пухта гирданду мумайизаи он қӯтро гӯйанд ки чун ғизо пухта шавад касифро аз латиф ҷудо кунаду дофиъии онро гӯйанд ки аз ғизои ончӣ касиф бошад аз ҷисм берун кунад , чунонкӣ аз дарахтони чизҳо беруни миоид ки онро самғ хонанд . Ва мусаввара онаст ки ғизоро ҳамранги ҷисми мигрдонд ва муваллида онаст ки аз ҷисм ҳарчӣ лтиФтр бошад онро ҷамъ кунад то аз он маҷмӯ мисли он ҷисм ҳосил кунад , чунонкӣ дар наботи он маҷмӯро тухм хонанд ва дар ҳайвонот нутфа гӯйанд ва мнмиаҳ онаст ки ҷисмро дар бузург шудан мадад кунад .
Ва ин ҳар ду нафас бо ин маҷмӯи қўтҳо ки ёд кардем ҳамаи ходимони нафаси ҳиўонионду нафаси ҳайвонӣ қӯтӣаст ки ҷисм ба ихтиёр ӯ ҳаракат кунад вчизҳоро ба ҳис дарёбаду нафаси ҳайвонӣ ба ғайр аз ин ходимон ки гуфтеми дувоздаҳ ходим дигар дорад , чунонкии даҳ ҳўосонд ва яке қӯти шаҳвати вдигри қӯти ғазаб .
Ва аз ин даҳ ҳавос , панҷ зоҳиранд чун чашму гӯшу бинӣу даҳону пӯст ; ва панҷ ботинанд чун ҳиси муштараку хаёлу ваҳму зикру ҳифз . Баёни ин даҳ ҳавосу қӯти шаҳвату ғазабу чигунагии аҳволи эшон дар баёни ходимони нафас инсонӣ гуфта шавад , ани шоءи аллоҳ .
Акнӯн бидон ки нафаси табиӣ бо ходимони худ ходими нафас наботӣасту нафаси наботӣ бо ходимони худ ходими нафас ҳайвонӣасту нафаси ҳайвонӣ бо ходимони худ ходими нафаси ансонионд . Пас ин маҷмӯи нФсҳоу қўтҳо ки баён карда шуд ҳамаи ходимони нафаси ансонионду нафаси инсониро ба ғайр аз ин ходимон , ходимон бисёранд ва мо ончии дрмърФти нафас зарурӣ бошад баъд аз ин баён кунем то толибони роҳи ҳақро равшан гардад .
Акнӯн бидон ки аз ин панҷ ҳавоси зоҳира ҳар якеро корӣу шуғлӣ махсӯсаст ки дайгарӣ аз он кору шуғл оҷизаст , чунонкии кори қӯт босира онаст ки ашколу алвонро дарак кунаду фарқи миёни сипедӣу сиёҳӣу сабзӣу сурхӣу дарозӣу кӯтоҳӣу даврӣу наздикӣу нур ва зулмат тавонад карду ҳавоси дигар аз ин корҳо оҷизанд .
Ва ҳиси самъро кори идрок асвотаст , яъне овозҳоро аз якдигар бишносаду сухан ба восита ӯ дар тавон ёфт ,у ҳавоси дигарро ин шуғл наёяд . Ва ҳиси шами буиҳои хушу нохушро дарёбад ва ин шуғли бадв махсӯсасту ҳиси завқи миёни ширинӣу туршӣу талхӣу шурӣ фарқ кунаду ғайр аз ин кории дигар аз ӯ наёяду ҳиси ламс дар ҳама аъзо бошад аммо дар даст беш бошаду бадви нармӣу дуруштӣу гармӣу сардӣ ватарӣу хушкӣу гаронӣу сабукӣ ва баъзе чизҳои дигар ки зоҳираст идрок тавон кард ва аз ин тақрир равшан шуд ки ҳавос ҳар як аз кор якдигар оҷизанд ки аз чашми кори гӯш ва аз гӯши кор чашм наёяд ва аз эшон кори завқ ва аз завқи кори ламс ва аз ламси кор завқ наёяд ва ҳамчунин қиёси микн . Дар ин мавзеи ин қадар кофӣаст аз аҳволи ҳавоси зоҳир .
Баъд аз ин бидон ки яке аз ҳавоси ботини ҳис муштаракаст ва ӯ дар аввал димоғаст . Ва ӯро барои ду маънии ҳис муштарак хонанд : яке аз барои онкӣ чун чизе ба ду чашм идрок кунанд , сӯрати он чиз дар ҳиси муштараки яке намояд ва агар дар ҳиси муштарак халалӣ бошад он каси як чизро ду бинад , бҷҳти онкии Маслан як касро ба як чашми эҳсос тавон кард ва чун он чашм бигирӣ ба чашми дигари ҳамон касро ҳамон тавон дид , яъне эҳсос тавон кард . Пас агар ҳиси муштараки ин ду сӯратро бо якдигар ҷамъ накунад ҳамаи каси як чизро ду чиз бинад ҳамчуи аҳвал ва чун зоҳираст ки ба ду чашми як чиз эҳсос мекунад бо вуҷӯди онкии чашмии ълиҳдаҳи он чизро идроки микнди пас равшан шуд ки чун сӯрати он чиз дар ҳиси муштарак нақш карда мишўди он чизи яке минмоид . Як маънии ҳиси муштарак инаст . Ва маънӣ дигар онаст ки ӯ дар охири ҳавос зоҳираст ва дар аввали ҳавоси ботин , вҳри чиз ки аз ҳавоси зоҳир маълум шавад аввал бадв расаду баъд аз он ба ҳавоси дигари ботин ва ҳар чизе ки аз ботин ба зоҳир хоҳад омад аввал аз ҳавоси ботин бадв расаду баъд аз он ба ҳавоси зоҳир . Пас ӯро бҷҳти ин маънии ҳис муштарак гӯйанд ва аз ин тафсир маълум шуд ки кор ӯ дар бадан чаҳ чизаст .
Ва аз ҳавоси ботини яке хаёласту кор ӯ онаст ки чун азҳўоси зоҳири чизе маълум шавад ё шахсе дида шавад , баъд аз он хаёли он сӯратро мибинд бе онкии он сӯрат онҷо бошад ; чунонкӣ касе шаҳриро дида бошад ва аз он шаҳри рафта ба ҷое дигар , ҳар гоҳ ки хоҳад сӯрати он шаҳрро мушоҳида тавонад кард бионкаҳи чашми он шаҳрро бинад . Пас кор хаёл онаст ки идрок маъонӣ кунад аз сӯратҳоу бҳқиқти хаёл бар мисол котибӣ бошад ки маъониро аз сӯрати ҷудои микнд , яъне то касе лафзӣ нагӯяд дар сухани маънӣ ҳосил нагардаду котиби он маъниро ба дайгарӣ тавонад расонӣдан бе онкии алфозу асвот дар миён бошад . Пас хаёл низ чизҳо ба мардуми расонад бе онкии он чизҳо ҳозир бошад , вале бояд ки чашм ё яке аз ҳавоси зоҳири онро эҳсос карда бошад ё амсоли он сӯратҳоро идрок карда бошад .
Ва дайгарӣ аз ҳавоси ботин ваҳмаст ,у кор ваҳм онаст ки чизҳои дида ё нодида , рост ё дурӯғ ба нафаси минмоид , хоҳи он маъониро дар хориҷ сӯратӣ бошад ё набошад , ваҳми идроки он чизҳо кунад . Чунонкӣ мардум хоҳанд ки ҳазорон ҳазор офтоб бар осмон таваҳҳум кунанд бо вуҷӯди онкии яке беш нест ва ҳазор дарё аз симоб дар олам таваҳҳум кунанд бо вуҷӯди онкӣ ҳеҷ нест ва ҳазор кӯҳ аз ёқӯту зару пирӯза таваҳҳум кунанд валикин ӯ дар ҳайвоноти ғайриинсон ба ҷои қӯт ақласт , бҷҳти онкии барраи гӯсфанди модари худро ба восита ӯ шиносад дар рамаи гӯсфанд бо вуҷӯди онкӣ монанди модараши сад гӯсфанд дигар бошад вдшмнии гургу дӯстии чӯпонро ҳам бад-ӣни қӯт эҳсос тавонад кард ва ин қӯти ваҳмро баъзе аз машойихи шайтони гФтҳонд ки ҷумлаи қўтҳо ки баён карда шуд мусаххар мардум шуданд алои ваҳм ки мусаххар ӯ нашуд , чунонкии ҷумлаи млоикаҳи одамро саҷда карданду Иблис ӯро саҷда накарду қӯти ваҳми ҳаргиз аз дурӯғи гуфтан ва чизҳои кажи намӯдани бози нгрддўи онкии ҳазрати Мустафои алайҳ ассалом фармуд ки ҳар одамӣ ки аз модари бзоид ӯро шайтонӣ ҳамзод бошад , он маънии қӯт ваҳмаст .
Вҳси дигар аз ҳавоси ботин фикраст ва он қӯтӣ бошад ки агар дар фармон ақл бошад ӯро зокира ва мутафаккира гӯйанд ва агар дар фармон ваҳм бошад ӯро мтхилаҳ гӯйанду кори ин қӯт он бошад ки ҳарчӣ аз ҳавоси зоҳиру ботин дар қӯти ҳофиза навишта бошадов он чизҳоро мушоҳида кунад ва ӯ бҳқиқт чун хўонндҳоӣаст ки лавҳ дар пеш ниҳода бошаду ончӣ дар лавҳи мстўр буд михўонд .
Вҳси дигар аз ҳавоси ботини қӯт ҳофизааст ки ӯ чун лавҳӣаст ки ҳарчӣ аз ҳавоси зоҳиру ботин бадв расад нақши он чиз онҷо бимонаду онкии мардуми як бори якдигарро мибиннду бори дигари баҳами мирснди якдигарро мишноснд , бҷҳт онаст ки дар аввал чун баҳами расиданди нақши эшон дар қӯти ҳофиза ҳар ду навишта шуд ва чун бори дигар баҳам расанд қӯти зокираи он нақши аввалро ки дар ҳофиза навиштааст бо ин нақши дигар ки дар бори дувум навишта шуд баробар кунад баъд аз он донад ки ин шахсро пеш аз ин дида . Пас қӯти ҳофиза чун лавҳӣасту қӯти зокира чун хонандау қӯти хаёли нависандау қӯти ваҳми шайтонӣу ҳиси муштараки дрёӣӣ ки ҳарчӣ аз ин ҷӯйҳо оби даройади онҷо яке шаваду ҳиси муштаракро бнтосё низ гӯйанд . Ва дар ин мақоми зикри ҳавоси ин қадар кофӣаст .
Баъд аз ин бидон ки қӯти ғазаб ва шаҳват чист ? ҳар ҳаракатӣ ки аз барои дафъи музират ё ғалаба бар ғайриӣ дар ҳайвон ҳосил гардад , онро ғазаб гӯйанд ва ҳар ҳаракатӣ ки аз барои ҷазби манфиат ё талаби лиззат дар ҳайвон падед ояд , онро қӯт шаҳвонӣ хонанду маънии эшон маълум шуд ва дар ин мақоми ин қадари кифоят буд .
Ман баъд бидон ки ин ҳавос ва қӯтҳо ки баён карда шуд ҳамаи ходимони нафаси ансонионд ва ба ғайр аз ин , нафаси инсониро ду ходим дигар ҳаст якеро ақл амалӣ гӯйанд ва якеро ақли назарӣ , мисоли ақл назарӣ чунонаст ки Маслан баннои аввал тасаввур кунад сароеро ё кӯшкиро ки чун хоҳад буд ва бо чанд тоқ ва равоқ хоҳад шуд ва ин кори ақл назарӣаст . Баъд аз он ақли амалӣ , чунонкии ақли назарӣ тасаввур карда бошад , онро аз қӯт ба феъл овараду ҷумлаи снътҳоу пишҳҳо аз хўрдниҳоу пўшидниҳоу мқомҳои бошидн аз шаҳрҳоу хонҳҳо ва ҳарчӣ амсол ин бошад , ҳама аз назар кардан ва фармудани ақл назарӣасту фармонбардории ақли амалии ақли назариро . Аз ӣнҷо маълум шуд ки ақли амалии ходими ақл назарӣаст .