Бидон ки ҳарчӣ адам ӯ зарурӣ буд ӯро мумтанеъ алўҷўд хонанд ва ҳар чаҳ вуҷӯд ӯ зарурӣ буд ӯро воҷиб алўҷўд гӯйанд ва ҳар чаҳ вуҷӯду адам ӯ ҳеҷ кадом зарурӣ набӯд ӯро мумкин алўҷўд хонанд . Акнӯн бидон ки ҳар чаҳ мавҷӯдаст ё воҷиб алўҷўдаст ё мумкини алўҷўд , бҷҳти онкии мавҷӯди дрўҷўди худ ба ғайриӣ муҳтоҷ ҳаст ё нест .

Агар дар вуҷӯди худ ба ғайриӣ муҳтоҷ нест , онро воҷиб алўҷўд хонанд чунонкии ҳақи субҳонау таъолӣ , ва агар дар вуҷӯди худ муҳтоҷаст ба ғайриӣ , ӯро мумкин алўҷўд хонанду ӣнҷои исботи воҷиби алўҷўд зоҳир шуд чаро ки мумкиноти мавҷуданду вуҷӯди мумкинот албата аз ғайриӣ бошад ва он ғайр ҳар оина мунтаҳӣ шавад ба воҷиби алўҷўд . Ва дигари онкӣ то воҷиб алўҷўд набошад мумкини алўҷўдро мумкин натавон гуфт , яъне то аввали муҳтоҷ илайҳ набошад натавон гуфт ки фалони чиз муҳтоҷаст ба фалони чиз , пас воҷиби алўҷўд собит шуду мумкини алўҷўд дар бақои вуҷӯд агар муҳтоҷ набошад ба ғайриӣ , онро ҷавҳар гӯйанд ва агар бошад онро арз хонанд ва бидон ки бақои вуҷӯди ғайр вуҷӯдаст ; бҷҳти онкии ду касро ми​биними яке то даҳ сол беш нми​монд ва яке то сад соли ми​монд ва ҳар ду дар вуҷӯд шариканд , бҷҳти онкӣ дар ҳоли ҳаёт ҳар ду бар ҳар ду содиқаст ки мавҷуданд ; аммо бақои вуҷӯди ин сад соласту бақои вуҷӯди он дигари даҳ сол . Пас маълум шуд ки бақои вуҷӯди ғайр вуҷӯдаст . Пас мумкинот ё ҷавҳар бошанд ё арз .

Ва ҷавоҳир бар панҷ қисманд : агар ҷавҳари маҳали ҷавҳар дигар ҳаст онро ҳиўлӣ гӯйанд ва он ҳолро сӯрат . Ва агар мураккаб бошад аз ҳолу маҳал , онро ҷисм хонанд ва агар аз ин ақсом салоса набошад онро ҷавҳар мФорқ хонанду ҷавҳари мФорқ агар дар аҷсом мутасарриф бошад онро нафас хонанд ва агар на , онро ақл гӯйанд ва агар миёни он ақлу зоти ҳақи таъолӣ востҳ​оӣ набошад онро ақл аввал хонанд въқли кул низ гӯйанд ва агар дар зери он ақли ҳеҷ ақл дигар набошад онро ақл фаъол хонанд ва агар дар тарафайн ӯ уқул бошанд онро ақл мутавассит хонанду нафас низ агар дар аҷсоми басит тасарруф кунад онро нафас фалакӣ хонанд .

Ва ҷисм ё басит бошад ё мураккаб ,у басит он бошад ки аз аносири арбаъа мураккаб набошад ва агар аз аносир мураккаб бошад онро ҷисм мураккаб хонанду ҷисми басит ё алавӣ бошад ё суфло . Алавӣ ҳамчун афлоку суфло ҳамчун аносир ;у алавӣ ё мунир бошад ё набошад , агар мунир бошад кавокиб гӯйанд ва агар набошад афлок гӯйанд .

Ва нафас агар дар аҷсоми мураккаб мутасарриф шавад ва он ҷисмро нашав ва намо набошад , онро маъдан гӯйанд , чун зару нуқрау пирӯза ва агар нашав ва намо бошаду ҳис ва ҳаракат набошад , онро набот хонанд , мисли дарахтону гиёҳ ва агар ҳис ва ҳаракат бошад ва нутқ набошад , онро ҳайвон хонанд ва агар нутқ бошад инсон гӯйанд вдри ҷамоди нафаси табиӣ ғолибаст ва дар набот , наботӣ ва дар ҳайвон , ҳайвонӣ ва дар инсон бо ин ҳамаи нафасҳо нафаси мулкӣ низ ҳаст .

Ва арз низ на қисмаст ,у ҷавҳарро агар бона арз ҷамъ кунем даҳ бошад , яке ҷавҳар ва на арз . Ва ин маҷмӯро мақулот ъушра хонанд воин байти маҷмӯро шомиласт :

Ва ин байти дигари мисоли ҳамаро шомиласт :

Ва дар ин мақом аз аҳволи эърози ҳамин миқдор кофӣаст . Пас ҷавҳар бар панҷ қисм бошад : ақлу нафасу ҳиўлӣу ҷисму сӯрат ;у ҷисми мураккаб чун маодину наботу ҳайвону инсон ;у ҷисми басит чун афлоку аносир ва ин абёти ин маҷмӯро шомиласт :

Дигар бидон ки дар маротиби мураккабот , миёни маодину набот , мутавассит марҷонаст , яъне дар шаклу салобати ҳамчу сангасту лекин дар дарёи ми​рўиду ҳамчуи набот аз миёни оби брми​оид ва чун хушк шуд санги ми​грдд . Ва мутавассити миёни наботу ҳайвон , дарахт хурмоаст ки чанд хосият ҳайвон дорад , яъне чунонкӣ дар ҳайвони музаккар ва мؤнс ҳаст дар ӯ низ ҳаст , чунонкӣ то музаккари ҳайвон ба мؤнс наздик нашавад бор нагирад дарахти хурмо низ то музаккараш ндиҳанд бори надиҳад . Дигари чунонкии ҳайвонотро сари бибаранд ҳалок шаванд , дарахти хурмо низ чун сараши бибаранд ҳалок шаваду мутавассити миёни ҳайвону инсон бисёраст , аммо ончӣ зоҳиртараст копӣаст , яъне бузина , ки ҳамаи аъзоӣ ӯ ба мардум монад .

Ва ин мутавасситот барои онанд ки ҳар як бдоити мартаба аъло худанду ниҳояти асфал , то силсилаи мавҷӯдоту маротиби эшон мураттаб бошад .

Пас бидон ки чун кавокиб ба амроллаи таъолӣ ҳаракат карданд , аносирро дар ҳам сириштанд то маодини пидошд . Онгоҳи набот пайдо шуд то ғизоӣ ҳайвон бошад , пас ҳайвон пайдо шуд , онгоҳ чун ҳайвон ба камол расед инсон пайдо шуд . Ва ин маъниро дар маҳали худ равшантар аз ин баён кунем ани шоءи аллоҳу аллоҳи аълам .