Рӯзи дигар ки слосаҳи субҳи бом аз мшимаҳи злом бадар омаду кулолаи шом аз биногваши саҳари тамом боз афтод , гоўпоӣ бо хайли шаётини бҳўолии он мавзе фурӯ омаду ҷамоҳири халқ аз деву парӣу одамӣ дар як маҷмаъ муҷтамаъ шуданду бмўосиқи ъҳўд бар он иҷмоъ карданд ки агар динии дарин мунозира аз ӯҳдаи саволоти гоўпоӣ берун ояду ҷавоб ӯ битавонад гуфт , девони маъмураи олам боз гузоранду мсокну амокин дар ғоироти замини созанд ва ба муғокҳоу мағорот мтўтн шаванд ва аз мўослту мхолтт бо одамиён давр бошанд ва агар аз деви мҳҷўҷ ва мрҷўҳ ояд , ӯро ҳалок кунанд . Бар ин қарор бинишастанду масоила оғоз ниҳоданд . Дев гуфт : ҷаҳон бар чанд қисмасту кирдигори ҷаҳон чанд ? динӣ гуфт : ҷаҳон бар се қисмаст , яке муфрадоти аносиру мураккабот ки аз аҷзоъи он ҳосил меояд ва он аз ҳаракот наёсоед ва бар як ҳол напояду тбдлу тағайюри ҳолои Фҳоло аз лавозим онаст , дувуми аҷроми алавии самовӣ ки баъзе аз он доимои бўҷҳӣ мутаҳаррик бошанд чун савобату сайёроти кавокиб ки бсъўду ҳубуту шарафу ваболу руҷӯъу истиқомату авҷу ҳазизу эҳтироқу инсирофу иҷтимоу истиқболу илои ғайри злки ман аворизи улҳолот мавсӯманду ббтءу суръати сайру таъсири саодат ва наҳваст мансӯбу бўҷҳии номутаҳаррик ки ҳар якро дар доираи фалаки албрўҷ ва чаҳ дар дигари давоири афлок ки муҳот онаст мркўз ниҳанд , чунонк гўӣӣ нигинҳои зарнигоранд дарин ҳқлаҳи пирӯзаи ншонидаҳу фалаки аъзами муҳӣту мтшбс ба ҷумлаи фалакҳо ва ба табиатӣ ки бар он мҷбўлст аз бахшанда фотир алсмўот мегардад ,у ҳамаро бҳркти қисирӣ дар тҷоўиФи хеши гирди ин кара ағбр мегирданд ва дигарон дар маркази хеши собиту сокин . Сиўми олами уқулу нуфуси афлок ки ҷавҳари эшон аз бисотату таркиб барӣ бошад ва аз нисбати сукӯну ҳаракати ърӣ ва аз нақси ҳдсону тағайюри замону макони либоси фитрати басари чашмаи қудсу таҳорати шастау пешкории боргоҳ алӣин ёфта , Фолмқсмоти умароу кирдигори яке сет ки мубдиъи коиноти сету зот ӯ муқаддас аз онк ӯро дар ибдоъу эҷоди мавҷӯдоти шарикӣ бакор ояд , таъолии ъмои иқўли алзолмўни ълўои кбиро дев гуфт : офариниши мардум аз чисту номи мардумӣ бар чисту ҷон мардум чандасту бозгашт эшон куҷост ? динӣ гуфт : офариниши мардум аз таркиби чаҳор аносир ва ҳашт мизоҷи муфраду мураккаби алии сиблати алоътдол ҳосил шаваду номи мардумӣ бар он қӯти мумайиза итлоқ кунанд ки нек аз баду саҳеҳ аз фосиду ҳақ аз ботилу хуб аз зишту хайр аз шар бишносаду маъонӣ ки дар зеҳн тасаввур кунад , бавоситаи мақотеъи ҳуруфу фавосили алфоз берун диҳад ва ин он ҷавҳараст ки онрои нафас нотиқа хонанду ҷони мардум се ҳақиқатаст ба узв аз аъзоъи раисаи қоими яке рӯҳи табиӣ ки аз ҷигар мунбаис шаваду бақоӣ ӯ бмддӣ бошад ки аз қӯти ғозиаҳи пайванд ӯ гардад , дувуми рӯҳи ҳайвонӣ ки манша ӯ диласту мабдаи ҳису ҳаракат азинҷо бошаду қӯт ӯ аз ҷунбиши афлоку нироти мстФодст , сиўми рӯҳи нафсонӣ ки маҳал ӯ димоғасту тафаккуру тадаббур аз онҷои хезад , ҳамчунонк қувва наУмия , дар рӯҳи табиии талаб ғизо кунад , қӯти мумайиза дар рӯҳи нафсонии саодати ду ҷаҳонӣ ҷӯяд ва аз асбоби шақовати иҷтиноби намояду истимдоди қувоӣ ӯ аз аҷроми алавӣу ҳёкли қудсӣ буду халъати камол ӯ инаст ки ва ман иؤти алҳкмаҳи Фқди аўтии хирои ксиро ва мо изкри алои аўлўололбоб , аммо бозгашти бъолми ғайб ки мақоми савоб ва уқобасту ишорати кҷоӣӣ бломкон нарасад . Дев гуфт : ниҳоди аносири чаҳоргона бар чаҳ нсқ кардаанд ? динӣ гуфт : аз инҳо ҳарчи бтбъ гарон тараст зер омаду ҳарчи сабктар боло , то замин ки борад ёбаст ва аз ҳамаи сақилтар машмӯл об омаду оби шомил ӯу об ки борад рутабасту сақилтар аз ҳавои машмӯл ҳаво омаду ҳавои шомил ӯу ҳаво ки ҳор рутабасту сақилтар аз оташи машмӯли оташи шомил ӯу оташ ки ҳор ёбаст марказу мақар ӯ болой ҳар се омаду сатҳи ботин аз фалаки қамар мумос ӯсту агрч дар асли офаринишу мабдаи таквин ҳар як ббсотти хеш аз дайгарӣ мунфарид афтод , лекин аз баҳри мнозми кори оламу маҷории аҳволи оламён бар вифқи ҳикмати аҷзоъ ҳар чаҳорро бо якдигари ихтилот ва имтизоҷ дода омад то ҳарч аз яке бакоҳад , дар дайгарии биафзояду бтғири мизоҷ аз ҳақиқати бҳқиқт ва аз моҳияти бмоҳити интиқоли пазирад , чунонк абр бухорӣаст ки аз рутӯбати оризӣ дар аҷзоъи замини бавоситаи ҳарорати шуъоъ офтоб бархезад ва бидон сабаб ки аз оби латифтар буд , дар маркази обу хок қарор нагирад , рӯй бмсоъди ҳаво наад ва бар боло равад ва бақадр онч аз оташ сақил тараст , дар миёна боистад ва чун рутӯбаташ бғоит расад , таҳлили пазирад ва борон шавад ва чун ҳарораташи бкмоли анҷомад , оташ гардад бإзни аллоҳу лутфи сунъа . Дев гуфт : оварад ва чист ки боз натавон дошт ва чист ки натавон омухт ва чист ки натавон донист ? динӣ гуфт : онч аз ҳамаи чизҳо бмни нздиктрст , аҷаласт ки чун қодмӣ рӯй бмн ниҳодаст ва ман чун мстқблии ду асбаи брошҳби субҳу адҳами шоми пеш ӯ боз май рӯм ва то дрнгрии баҳам расида бошем .

Ва онч аз ҳамаи чизҳо аз ман дўртрст ; рӯзии номқдрст ки касби он мақдӯр башар несту онч боз натавон оварад , айёми шабобу риъони ҷавонӣ ки райҳони бустон аммо нест ва чун даст молидаа рӯзгори гашт , аъодти равнақи он мумкин нагардаду онч боз натавон дошт давлати сипарӣ шуда , ҳамчун сафинаи шикаста ки об аз рхнҳоӣ ӯ даройаду майл русӯб кунад то дар қаър биншинад , ислоҳи млоҳи ҳеҷ суд накунад ва чун барги дарахт ки вақти рехтани баҳамаи чобуки дастони ҷаҳони якеро бсди ҳазор ширешами ҳиялат бар сар шохӣ натавонанд дошт ва онч натавон омухти зиракӣ ки агар дар гавҳар фитрат насиришта бошанд ва аз хазонаи иؤтиаҳи ман ишоء ато накарда , дар мактаби ҳеҷ таълими бтҳсил он нарасад ва онч натавон донист камоли канаи эзадӣу ҳақиқати зот ӯ ки дар аҳотти илми ҳечкас сӯрат набандад ва донотарин халқу огоҳтарин башар , салавоти аллоҳи алайҳу ?ала , бҳнгоми изҳори аҷз аз идроки камолу сифати ҷалол ӯ мегуяд : лои аҳсии сноءи алейк анати комаи аснити алии нФск . Чун муҷодалау муҳовираи эшон ӣнҷо расед , шаб дар омаду ҳозирони анҷуман чун анҷуми бенот алнъши бпрокнднду ъқуди сурайё чун дрри дрории ҷавзо аз алоқаи ҳамоили фалаки дроўихтнд , мутафарриқи гаштанд . Гоўпои Аннан муъориза бартофт . АФлту ?лаи ҳсос . Пас бо қавмӣ ки муҷовирони хизмату мушовирони хилват ӯ буданд , ҳамаи шаб дар лаҷаи лҷоҷи хеши ғӯтаи надомату ғуссаи он ҳолат мехӯрд ки нузули дараҷа ӯ аз манзалати динии бФнўни дониши пеши ҷамоҳири халқ равшан шавад ва рӯй даъвӣ ӯ сиёҳ гардад . Рӯзи дигар ки ттқи атласи осмони бтроз зар кашида офтоб биёростанд , тарзии дигари сухани оғози ниҳоду пеши доноӣ динӣ омаду тавоифи хилоиқ муҷтамаъ шуданд . Дев гуфт : дӯстии дунё аз бҳрчаҳ офарӣдаанду ҳирсу оз бар мардум чаро ғолибаст ? динӣ гуфт : аз баҳр ободонӣ ҷаҳонаст ки агар оз набӯдӣу дидаи басирати одамиро бҳҷоби он аз дидани авоқиби корҳо мкФўФ надоштандӣ , кас аз ҷаҳонёни ғам фардо нахурдӣ ва ҳеҷ одамӣ бар он мива ки мазоқи ҳол боўмид дарёфт таъми он хуш дорад , ҳаргизи ниҳолии базмин фурӯи набардӣ ва барои қӯтӣ ки дар мстқбли ҳоли мадади бақои хеш аз он донад , тухмии ниФшондӣ , силки низоми олам гусаста шудӣ блаки яке азин нақшҳо дар коргоҳ ибдоъ нанамудӣу тору пуди мкўнот дарҳам науфтодӣ . Дев гуфт : гавҳар Фариштагон чисту гавҳар мардум кадомасту гавҳари девони кадом ? динӣ гуфт : гавҳари Фариштагон ақл покаст ки бадиро бидон ҳеҷ ошноӣӣ несту гавҳари девони озу хашм ки ҷузи бадӣ ва зиштӣ нафармоеду гавҳари мардуми азин ҳар ду мураккаб ки ҳргаҳ ки гавҳари ақл дар ва биҷунбаш ояд , зот ӯ ба либоси маликят мктсӣ шаваду нафас ӯ дар афъоли худ ҳамаи талқини раҳмонии шунӯду ҳргаҳ ки гавҳари озу хашми дарав истило кунад , бсФти девон берун ояд ва дар амр ва наҳй болқоء шайтонӣ гароед . Дев гуфт , фоида хирад чист ? динӣ гуфт : онк чун роҳи ҳақ гум кунӣ , ӯ зимом ноқа талабастро бҷодаҳ ростӣ кашад ва чун ғамгини шӯй , анисанда гору ҷлиси ҳақи гузорат ӯ бошад ва чун дар мсодмоти вақойиъ поят билағзад , дасти гират ӯ бошад ва чун рӯзгорати бурузи дарвешии афканд , сармояи тавонгарӣ аз кӣсаи кимёءи саодат ӯ бахшад ва чун битарсӣ дар кнФи ҳифз ӯ эмин бошӣ , ҷонро аз хатоу хтлу дилро аз нисёну злл ӯ масӯн дорад .

* * *

Дев гуфт : хирадманди миён мардум кист ? динӣ гуфт : онк чун бирав ситам кунанд , мақом эҳтимол бишносаду тавозуъ бо фурудастон аз карам донад , афви буқати қудрати воҷиби шиносаду кори ҷаҳони фонии осон фаро гирад ва аз андешаи ҷаҳони боқӣ холӣ набошад , чун эҳсонӣ бинад , бондозаҳи он сипос дорад , чун асоءтӣ ёбад , бар он мсобртро кор фармоед ва агар ӯро биситойанд , дар мҳомди авсоф фузӯнӣ ҷӯяд ва агараш бнкўҳнд , аз мзоми сират мҳтрз бошад , хомӯшӣ ӯ меҳри саломати ёбӣ , гўёӣӣ ӯ фатҳи албоби манфиати бинӣ , то миён мардум бошад , шамъи вори бнўри вуҷӯди хеши чашмҳоро рўшноӣӣ диҳад , чун бкнор нишинад , бчроғш талабанд , аз баҳри салоҳи худ фасод дайгарӣ нахоҳаду хостаро бар хурсандӣ нагузинад ва дар таҳсили ноомадаи сахти нкўшд ва дар идроку талофии Фоити ранҷ бар дил наниҳад , дар ноёфт мурод андўҳгн нагардад ва дар нили он , шодии ниФзоид , лкилои тосўои алии моФоткму лои тФрҳўои бмои отикм . Дев гуфт : кадом чиз мавҷӯдаст ва мавҷӯд несту кадом чиз мавҷӯдасту салби вуҷӯди азуи номумкин ? динӣ гуфт : онч мавҷӯдаст ва мавҷӯд нест , ҳарчи фурӯд фалак қамараст аз муфрадоти табоиъу мураккаботи аҷсом ки ҳақоиқи он пайваста барҷосту аҷзоъи он дар талошӣу тҳлл то ҳар зарра ки аз он бъолми адам боз равад , дайгарии қоими мақоми он дар вуҷӯд ояд бар сиблати интиқоли сӯрат ва онк мавҷӯдасту салби вуҷӯди азуи номумкин , олами алуҳияту зоти поки воҷиби алўҷўд ки фаноу заволро бҳстии он роҳ нест . Дев гуфт : кадом ҷузваст ки бар кули хеш муҳӣт шаваду кадоми ҷузв ки абтдоء кул азуаст ва ӯ аз кули шриФтрст ва кадом чизаст ки аз як рӯй ҳазласт ва аз як рӯй ҷадда ? динӣ гуфт : он ҷузв ки бар кул хеш муҳӣтаст , он ақласт ки манзил ӯ ҳуҷб димоғ ниҳанд ва чун аз қувои нафсонии тўрои Фтўро парварда шаваду бблўғ ҳол расад , бар ақли кул аз рӯй идрок мушарраф гардаду моҳияти он бидонад ва он ҷузв ки абтдоء куласт ва шарифтар аз кул , диласт ки нуқтаи паргор офариниш ӯсту маншаи рӯҳи ҳайвонӣ ки мояи бахши ҷумлаи қўтҳост , ҳам ӯ ботФоқи шарифтарин кули аъзо ва аҷзо бошаду онк аз як рӯй ҷадаст ва аз як рӯй ҳазл , ин аФсонҳоу асмори мавзӯ аз вазъи хирадмандони донишпажӯҳ ки ҷамъ овардаанд ва дар асфору кутуб сабт карда , аз онруӣ ки аз забони ҳайвоноти аҷам ҳикоят кардаанд , сӯрат ҳазл дорад ва аз онўҷаҳ ки саросар ишоратаст ва ҳикматҳои хФӣ дар мазомини он мундараҷ , ҷад маҳзаст то хонандаро майли табъи бмтолъаҳи зоҳири он кашиш кунад , пас бар асрори ботини бтриқи тўсл вуқуф ёбад . Дев чун дасти баради динӣ дар баён сухан бидиду ҳозронро аз ҳузури ҷавоб ӯ дидаи таъаҷҷуб мутаҳайир бимонад ва аз тақаддуми динӣ дар ҳалабаи мсобқти ҷирии алмзкии ҳасрати анҳу алҳмри брхўонднд . Девон аз он мубоҳисаи колбоҳси ани ҳтФаҳи бзлФаҳ пушаймон шуданд , аз он ҷойгаҳи ҷумла ҳазимат гирифтанду хсору хибти баҳра эшон омад , бзири замини рафтанд ва дар вҳдоту ғоирот маскан сохтанду шари мхолтти эшон аз одамиёни бкФоити анҷомӣд то арбоб басират бидонанд ки аъонти ҳақу иҳонати ботил суннат илоҳӣаст , таъолӣу тақаддус ,у тазвири зӯр бо тақрири сидқи брнёиду илми илм аз ҷаҳл нагу насор нагардад ва ҳамеша ҳақ Мансур бошаду ботили мақҳур .

Тамом шуд достони деви гоўпоӣу донои динӣ . Баъд аз ин ёд кунем боби додмаҳу достону дарави бози нмоӣими ончи шароити одоб хизмат мулӯкаст ки умуму хусӯси хадаму ҳашамро дар масолику мадориҷи он чигуна қадам май бояд ниҳод . Ҳақи таъолӣ , рои мамолики орои хоҷаи ҷаҳон , дастуру муқтадои ҷаҳонёни равшани дороаду иқдоми соликони ин роҳро аз ғўоили ҷаҳли бнўри рӯяту ҳидояти алмъит ӯ масӯну маъсӯми бмҳмду ?алаи алтоҳрин .