Чун ки шинохтӣ ки ҳаёти абад ,у саодати сармад , аз барои инсон мавқуфаст ба дафъи ахлоқи змимаҳу авсофи разила ,у касби маликоти мулкӣау сифоти қудсӣа , ва ин муяссар намешавад магар ба шинохтани рзоӣли сифоту фазоъили маликот ,у тамизи неку бади онҳо аз якдигар , ва донистани мъолҷотӣ ки дар илми ахлоқ аз барои таҳзиби нафас муқарараст , маълум мешавад ки шарафи ин илм аз соири улӯми бартар ,у самару фоидааш бештараст .

Ва чигуна чунин набошад ,у ҳоли онкии шарофат ҳар илмӣ ба шарофати мавзӯ онасту мавзӯи ин илм , нафаси нотиқа инсонӣааст , ки ашрафи анвоъи коиноту афзали тавоиф мумкинотаст , ва ба воситаи ин илм аз ҳазизи мартабаи бҳоӣм ба авҷи олами малоикаи урӯҷ май намояд .

Балӣ , аз барои банӣ навъи инсон ва арзӣаст ариз , аввали он фурӯтар аз олами чаҳорпоён ,у охираши бартар аз иқлӣми Фариштагон дар ҳақи аввалаши фармӯда : « ани ҳам алои колонъоми бали ҳам азли сбило » яъне « нестанд эшон магар монанди чаҳорпоён , балки пасти рутбатар ва гумроҳ таранд » ва ба ин ҷиҳат мегӯйанд : « ё литнии канти тробо » яъне : « кош ки ман хок будамӣ » ва дар шаъни охираши расида « лўлоки лмои хилқати алأФлок » яъне « агар мақсӯд ту набӯдӣ осмонҳоро халқи нкрдмӣ » .

Ва ба ин ҷиҳатаст ки Сайиди русули слии аллоҳи алайҳу ?алау силами фармӯда : « анӣу занати бأмтии Фрҷҳти баҳам » яъне « маро бо тамоми уммат мувозина намуданд ман бар ҳамаи роҷҳи омадам » ва ин , худ зоҳир ва равшанаст ки ин тафовуту ихтилоф дар миёни афроди ин навъ , на аз ҷиҳати ҷисмяту лўоҳқ онаст , зеро ки ҳама дар ин шарик ҳастанд , балки ба ҷиҳати ихтилоф дар ахлоқ ва сифотаст , ва ин илми боис расӣдан ба аълои маротиб онасту кадоми илм , ашраф аз илмӣаст ки пасттарин мавҷӯдотро ба ашрафи коинот май расонад ? ва ба ин ҷиҳат , ҳукамои салафи номи илмро ба ғайр аз « илми ахлоқ » ҳқиқто итлоқ намекарданд , ва ба ин сабаби онро « эксири аъзам » май номиданд , ва онро таълими худ қарор дода буданд ,у аввал ба шогирдони худ ин илмро меомухтанду таҳсили соири улӯмро аз барои касе ки таҳзиб ахлоқ накарда бесамар медонистанд .

Оре , ҳамчунон ки баданӣ ки маводи фосида ва « ахлоти радия » дар он муҷтамаъанд , аз касрати ғизои биҷузи фасоди ахлоту зёдтии мараз ҳосил набинад , ҳамчунин нафасӣ ки муҷтамаъи ахлоқи змимаҳу сифот разила бошад , аз таҳсили улӯми биҷузи шару фасод самарӣ набинад

Ва аз ин рӯаст ки бештари касоне ки мулаббас ба либос уламо гаштаанд , ва худро аз зумраи аҳл илм мешимуранд , ба маротиби ҳоли эшон аз авоми бадтар ,у дили эшон сиёҳ тараст моҳу сол дар ҷамъи мол , хоҳи ҳарому хоҳи ҳалол ,у рӯзу шаб дар таҳсили ҷоҳу мансаб , ва инро тарвиҷи дайн ва мазҳаб медонанд бо амсолу ақрон дар мроءу ҷидол , то изҳори фазилати худ бар ҷамъӣ аз авом кунанд , пои эътиқоди эшон суст ,у усӯли ақоидашони нодуруст , русуми шаръу миллатро давр андохта ,у бидъатӣ чанд аз барои худ сохтау пардохта , ва онро муқтазои ҳикмат номида ғофиланд аз инки ҳикмат , ҳқиқто ҳамонаст ки дар шариъат набуйа муқарари фармӯда ва надонистаанд ки илм бидӯни амали гумроҳӣу залол ,у тааллум бидӯни тоъат , хусрон ва ваболаст .

Ҳамоно қавли пайғамбари слии аллоҳи алайҳу ?алау силамро нашунидаанд ки « алблоҳаҳи аднии إлии алхлоси ман Фтонаҳи бтроء » яъне « аблаҳӣу нодонӣ ба наҷот наздиктараст аз зиракии ноқису нотамом » .

Ва гуё ба гӯш эшон нарасида ки ҳазрати расӯли слии аллоҳи алайҳу ?алау силами фармӯда : « қсми зуҳрии раҷулон : олами мтҳтку ҷоҳили мтнск » яъне « ду нафари пушти марои шикастанд : яке олимӣ ки пардаи шариъатро дард ва ба илми худ амал накунад ,у дайгарии ҷоҳилӣ ки одоби ибодатро надонад ва бидӯни илм ибодат кунад » .