Вҳўи низоми аддӣни АбуМуҳамади Илёси бен Юсуф бен мӯед алқмӣ , аслаш аз Тафриши Қуму мӯтинаш ганҷа бӯда . Лиҳозо ба шайхи Низомии Ганҷавӣ шӯҳрат намӯда . Силсилаи иродати вай ба ҷаноби шайхи ахии фараҷи занҷонӣ ки аз машоҳӣр машойих аст мерасад , ва аз оғози шабоби муошират ва маҷоласт аъозиму салотинро қабули нафармуд ва дар зовияи худ мунзавӣ буду хўоқини ҳӯшёру салотини рӯзгор ба хизматаши мушарраф ва аз суҳбаташ мустафиз мешуданд ва ҳар як аз маснавӣоти худро ба истидъои яке аз эшон гуфта . Гӯйанд қизили Арсалони амтҳонои лботнаҳ ба хонақоҳи ваии рафта , шайхи мақсади вайро дарёфтаи таҷаммули ботинии вҳшмти маънавии худро ба вай намӯд . Чунонкии султони хадаму ҳашам ӯро беш аз худ дида ва аз ҷалоли он ҷаноб тарсида , ба адаб ҳарчӣ тамомтар ба маҳфили рафта ба ишорат ӯ нишаста , баъд аз андак соъатӣ дид ки ончӣ дид . Монанди олам ҳамагӣ намӯдӣ май буду бҷзо ӯ аҳадӣ дар миёна набӯд . Шайх бар саҷҷода ба таловати машғӯл ва худ бар рӯй хок маскан дорад . Аз ин каромат аз аҳл иродат шуд . Ғараз , агарчӣ ба сабаби маорифу ҳақоиқи шоирӣ , поя эй дун ба ҷиҳат ӯст , аммо дар ин фани мартаба аъло дорад . ВФотш дар санаи 596 . Ин ашъор аз он ҷанобаст :
Мнқсоидаҳи фии алмаъорифу алҳқоиқ
Шаҳнаи мо дониш , онгаҳ ҳирс дар ҳамсоягӣ
Рустами мо зиндаи вонгаҳи дев дар Мозандарон
Ҳарчӣ наз қуръони тарозии барфашон аз остин
Ҳарчӣ наз имон бисотӣ дарнавард аз остон
Фарқ ҳо бошад миёни одамӣу одамӣ
Каз як оҳани наъли созанд аз яке дигрснон
Асли ҳиндӯ дар сиёҳии як насаб дорад валек
Ҳиндӯеро дузди хуонеи ҳиндӯеро посбон
Чанд азин султону султон аз ту султони банда тар
Банда ӯ шӯ ки он шуд соҳиби султони нишон
Парда бурдор аз замин бингар чаҳ бозӣ ме равад
Бо азизони замонаи зери парда ҳар замон
То ба хирмани хори ёбӣ бар кулоҳи издҷрд
То ба домани хоки бинӣ бар сари Нӯшервон
Симро равнақ нахезад то ба дрноиди зи санг
Лаълро қимат набошад то бурун ноед зи кон
Малики алмулуки фазлам ба фазилати маъонӣ
зи ману замони гирифта ба мисоли осмонӣ
Нафаси баланди савтами ҷараси баланди ситм
Қалами ҷаҳони навардами илми ҷаҳони сетоне
Сари ҳамтеми расида ба кулоҳи киқбодӣ
Бар ҳишматами гузашта з паранд Ҷузҷонӣ
Ҳаракоти ахтаронро манам асл ва ӯ туфайлӣ
Табақоти осмонро манам об ӯ ӯоне
Маам ва чу ма нагирам клФи сиёҳи рӯе
Зарами вчў зар надорам брси сипеди зоӣ
Маликоу подшоҳои равишӣ кароматам кун
Ки бидон равиш бигардам зи бадӣу бадгумонӣ
Дилу дайни шикаста онгаҳ ҳавасами зи номи ҷӯӣ
Сару пои бараҳна онгаҳ суханами зи марзбонӣ
Адабам макун ки хӯрдам , халалами мубин ки хокам
Бабр аз ниҳоди табъами ду дилӣ ва даҳ забонӣ
Ҳарам ту омад ин дили зи ҳасади нгоҳдорш
Ки фиришта бо шаётин накунад ҳам ошёнӣ
зи гуноҳ ва узр бигузар бинавоз ва раҳматӣ кун
Ба хиҷолатӣ ки бинӣ ба заруратӣ ки доне
Ба туфайли тоъати ту тани хеш зинда дорам
Чу набошад ин саодат на ман ва на зиндагонӣ
Ҳаи мумкини алўҷўдии рақам ҳалок дорад
Ту ки воҷиби алўҷўдии абадулабади Бамоне
Агар аз Низомӣ омад гунаҳии афваши гардон
Ки кас эминӣ надорад зи қазои осмонӣ
Мнғзлётаҳи раҳмаи аллоҳи алайҳ
Ҳазор бор ба ҷон омад ар чаҳ кори маро
Нагашт ишқи ту алои яке ҳазор маро
٭٭٭
Хушо ҷонӣ казу ҷонӣ биёсуд
На дарвешӣ ки султонӣ биёсуд
Ба умри худ парешоне набинад
Дилӣ каз вай парешоне биёсуд
٭٭٭
Нафас агар пер шавад саҳл набошад зон рӯ
Кождҳо гардад Марӣ ки қавӣ тар гардад
Ту худоро шӯ агар ҷумла ҷаҳон гирад об
Ба худогар сари мӯеи қидмат тар гардад
٭٭٭
Ёварӣ кун ҳамаро то ҳамаи ёр ту шаванд
Ту ҳамаи ёри кашӣ бо ту ки ёвар гардад
Он чунон зӣ ки агар низ дурӯғии гӯйӣ
Рости гӯйони ҷаҳонро зи ту бовар гардад
٭٭٭
Брмёўри срози он сон ки дурӯғ ингоранд
Ҳар куҷои ростӣ эй аз ту мшҳр гардад
٭٭٭
Гар ту хоҳӣ ки дилу дайн ба саломати бабрӣ
Хоки пои ҳамаи шӯ то ки биёбӣ мақсӯд
٭٭٭
Шабӣ тирааст вараи мушкили ҷнибтро Аннани даракаш
Замонӣ рахт ҳастиро ба хилватгоҳи ҷони даракаш
Тариқаш беқадам май рӯ , ҷамолаш бебасар май байн
Ҳадисаш безабон май гӯ , шаробаш бе даҳони даракаш
Низомии ин чаҳ асрораст каз хотир бурун додӣ
Касе рамзат намедонад забони даракаш , забони даракаш
Чўхоси алхос ӯ гаштии зи сӯрати пои берун на
Ҳазорон шарбати маънӣ ба як дами ройгони даракаш
٭٭٭
Ҳам боз шавад ин дар , ҳам рӯз шавад ин шаб
Дилбар на чунин монад дилдор шавад рӯзӣ
рубоӣ
Чун нест умеди умр аз шом ба чошт
Бории ҳамаи тухми некуӣ бояд кошт
Чун оламро ба кас нахоҳанд гузошт
Бории дили дӯстони нигаҳ бояд дошт
٭٭٭
Онро ки ғамӣ буд ки натавонад гуфт
Ғам аз дили худ ба гуфт , натавонад рафт
Ин турфаи гулии нигар ки моро бушковат
На ранг тавон намӯд ва на буи наҳуфт
٭٭٭
Гроаҳ кашам куҷост фарёди рисӣ
Вар сабр кунам умр намондааст басӣ
Бар ёди ту май занам ба ҳар дами нафасӣ
Касро надиҳади худои савдоӣ касе
Фии алтўҳиди мнмснўии махзани алосрор
эй ҳама ҳастӣ зи ту пайдо шуда
Хоки заъиф аз ту тавоно шуда
Ҳастӣ ту сӯрату пайванд на
Ту ба касу кас ба ту монанди на
Зирншини илмати коинот
Мо ба ту қоим чу ту қоим ба зот
Ончӣ тағайюр напазирад туе
Онкӣ намурдааст внмирди туе
Мо ҳамаи фонӣу бақо бас турост
Малики таъолӣ ва тақаддус турост
Ҳар ки на гуё ба ту хомӯш ба
Ҳар чаҳ на ёди ту фаромӯш ба
Бебадаласт онкии ту овезяш
Бедятаст онкии ту хӯни резяш
эй ба азал бӯда ва нобӯда мо
Вай ба абади зиндау фарсӯдаи мо
Аввалу охир ба вуҷӯду ҳаёт
Ҳаст кун ва нест кун коинот
Бо ҷабарутат ки ду олам кам аст
Аввали мо охири мо як дам аст
Чораи мо соз ки бе ёварем
Гар ту бароне ба ки рӯи оварем
Ҳалқаи зани хонаи фуруши тўоим
Чун дар ту ҳалқа ба гӯши тўоим
Қофила шуд вопасӣ мо бибин
эй каси мо бе касе мо бибин
Бар ки паноҳем туе бе назир
Дар ки гурезем туе дастгир
Ҷуз дар ту қибланахоҳем сохт
Гар нанавозӣ ту , ки хоҳад навохт
Дасти чунин пеш ки дорад ки мо
Зории азин беш , ки дорад ки мо
Фии алнсиҳаҳу алмўъзаҳ
Ин чаҳ забон , ин чаҳ забон доне аст
Гуфтау ногуфта пушаймонӣ аст
Нақди ғарибӣу ҷаҳони шаҳри тест
Нақди ҷаҳони як ба як аз бҳртст
Бо ҳама чун хоки замин паст бош
Вази ҳама чун боди тиҳӣ даст бош
Як дирамаст ончӣ бидон банда Эй
Як нафасаст ончӣ бидон зинда Эй
Ҳарчӣ дарин парда на мехӣ аст
Бозии ин лаъибат зрнихӣ аст
Сояи хуршеди саворони талаб
Ранҷи худу роҳати ёрони талаб
Ҳукм чу бар оқибат андешӣ аст
Муҳташамии банда дарвешӣ аст
Ҳиҷла ҳамонаст ки узроаши баст
Базм ҳамонаст ки Вомиқ нишаст
Ҳиҷлау базм инак танҳо шуда
Вомиқаши афтодау узро шуда
Суҳбати гетӣ ки таманно кунад
Бо ки вафо карда ки бо мо кунад
Ҳар варақии чеҳраи озодаи ист
Ҳар қадамии фарқи малики зодаи ист
Гуфта гуруҳе ки ба саҳро даранд
Кӣ хунаки онон ки ба дарё даранд
Вонкаҳ ба дарё дар сахтӣ каш аст
Наъл дар оташ ки биёбон хуш аст
Бештар аз мартабаи оқилӣ
Ғофилӣ эй буду хуши он ғофилӣ
Чун назари ақл ба ғоят расед
Давлати шодӣ ба ниҳоят расед
Ғофили манишин варақӣ май харош
Гар нанависӣ қаламӣ май тарош
Бо нафас ҳар ки дар омехтам
Маслиҳати он буд ки бигурехтам
Ҳаст дар ин доираи лоҷувард
Мартабаи мард ба миқдори мард
Лаъибати бозии пас ин парда ҳаст
Варна бар ӯ ин ҳамаи лаъибат ки баст
Дидау дили муҳаррами ин пардаи соз
То чаҳ бурун ояд аз ин пардаи боз
Хатми сифедӣу сиёҳии туе
Муҳаррами асрори илоҳии туе
Роҳи ду олам ки ду манзил шуда аст
Ним раҳи як нафаси дил шуда аст
Тан чаҳ буд резиши муштӣ гул аст
Ҳам дил ва ҳам дил ки сухан дар дил аст
Банда дил бош ки султони шӯй
Хоҷаи ақлу малики ҷони шӯй
Сарви шӯ аз банди худ озод бош
Шамъи шӯ аз хӯрдан худ шод бош
Брдр ӯ шӯ ки азинон ба ӯст
Рӯзии азуи хоҳ ки рӯзӣ даҳ ӯст
Ҳарчӣ хилоф омад одат буд
Қофилаи солори саодат буд
Гар ба хӯриш беш касе зистӣ
Ҳар ки басӣ хӯрд басии зистӣ
Хоки ту омехтаи ранҷ ҳост
Дар дили ин хоки басии ганҷ ҳост
Зомднти ранг чаро чун май аст
Комдниро шуданӣ дар пай аст
Роҳи адамро написандида Эй
Зонка ба чашми дгарони дида Эй
Ҷумлаи дунёи зи куҳан то ба нав
Чун гузарон аст наярзад ду ҷӯ
Пои дарин баҳр ниҳодан ки чаҳ
Бори дарин мавҷи кушодан ки чаҳ
Вела аизои қудси сира
Ончии дарин моида харгаҳӣ аст
Косаи олӯдау хӯн тиҳӣ аст
Ҳар ки дарав дид даҳонаш бадухт
Ҳар ки аз ӯ гуфт забонаш бсухт
Ҳеҷ на дар маҳмилу чандини ҷарас
Ҳеҷ на дар суфрау чандини магас
Даври фалаки ҳамчуи ту баси ёри гашт
Дасти қавитар зи ту бисёр гашт
Хоҳи бунаи моя ва хоҳӣ бибоз
Кончаҳ диҳанд аз ту ситонанд боз
Ҳар нафаси ин пардаи чобуки рақиб
Бозе аз пардаи براردи ғариб
Нтъи пар аз захмау раққос на
Баҳри пар аз гавҳару ғаввос на
Ҳар дами азин боғ барӣ ме расад
Тозатар аз тоза тарӣ ме расад
Риштаи дилҳо ки дар ин гавҳар аст
Мурсала аз мурсала зеботар аст
Роҳравон каз пас якдигаранд
Тайифа аз тайифаи волотрнд
Ақли шарафи ҷуз ба маъонии надод
Қадар ба перӣу ҷавонии надод
Гарчи ҷавонии ҳама фарзонагӣ аст
Ҳам на яке шуъбаи з девонагӣаст ?
намекашадат деви ту афканда Эй
Даст бизан мурда нае зинда Эй
Шери шӯ аз грбҳмтбх матарс
Талқи шӯ аз оташ дӯзах матарс
Бода ту хӯрдӣ гунаҳ даҳр чист
Ҷавр ту кардӣ гунаҳ даҳр чист
Гар дар давлати зании афтодаи шӯ
Вази гиреҳи кори ҷаҳони содаи шӯ
Маърифатӣ дар гул одам намонад
Аҳли дилӣ дар ҳама олам намонад
Душмани доно ки ғами ҷон буд
Беҳтар аз он дӯст ки нодон буд
Кӣса баронанд дар ин раҳгузар
Ҳаркии тиҳии кӣсатар осӯда тар
Ғортёнӣ ки раҳ дил зананд
Роҳ ба наздикӣ манзил зананд
То ба ҷаҳон дар нафасӣ май занӣ
Ба ки дар ишқ касе май занӣ
Ҷаҳд бидон кун ки худоро шӯй
Худ напарастӣу ҳаворо шӯй
Хоки дилии шӯ ки вафое дараваст
Вази гули инсоф сафойӣ дараваст
Вела раҳмаи аллоҳи алайҳи мнмснўии хсрўширини фии алостдлолу алостдрок
Хабари дорӣ ки сайёҳони афлок
Чаро гирданд гирди хиттаи хок
Дарин мҳробгаҳ маъбудашон кист
Вазин омад шудан мақсӯдашон кист
Чаҳ мехоҳанд аз ин маҳмил кашӣдан
Чаҳ май ҷӯянди азин манзил баридан
Чаро ин собитаст он мунқалиби ном
Ки гуфт инро биҷунб онро бёром
Маро ҳайрат бидон оварад сад бор
Ки бандами андарин бтхонаҳи зуннор
Вале чун кард ҳайрати тизгомӣ
Анояти бонги барзад кӣ Низомӣ
Машав фитнаи бад-ӣни бутҳо ки ҳастанд
Ки ин бутҳо на худро ме парастанд
Ҳама ҳастанд саргардон чаҳ паргор
Падеди орандаи худро талабкор
Чу иброҳӣм бо бтхонаҳ май соз
Вале бтхонаҳро аз бут бипардоз
Назар бар бут наҳй сӯрати парастӣ
Қадам бар бут наҳй рафтӣу рстӣ
Намӯдорӣ ки аз ма то ба моҳӣ аст
Тилисмӣ бар сари ганҷ илоҳӣ аст
Тилисми бастаро бо ранҷи ёбӣ
Чу бишикастӣ ба зераши ганҷи ёбӣ
Маро бар сайри гардун раҳбарӣ нест
Чаро кон сайр донам срсрӣ нест
Агар донистанӣ будӣ худ ин роз
Яке зини нақшҳо дар додӣ овоз
Азин гардандаи гунбадҳои пурнур
Биҷузи гардиш чаҳ шояд дид аз давр
Вале дар ақл ҳар донанда Эй ҳаст
Ки бо гарданда , гардонанда Эй ҳаст
Мнмснўии Лайлӣу маҷнӯн дар насиҳат гуяд
эй нозири нақши офариниш
Бурдор халали зи роҳи бениш
Кин ҳафт ҳисор баркашида
Бар ҳазл набошад офарӣда
Ҳар зарра ки ҳаст агар ғубор аст
Дар пардаи мамлакат ба кор аст
Дар роҳи ту ҳар ки бо вуҷӯд аст
Машғӯли парастиш ва суҷуд аст
Кори ман ва ту бад-ӣни дарозӣ
Кӯтоҳ кунам ки нест бозӣ
Ба дар нигарем ва роз ҷӯйем
Сари риштаи кор боз ҷӯйем
Он оина дар ҷаҳон ки дида аст
Коўл на ба сайқалӣ расида аст
Ҳар нақш бадеъ коедат пеш
Ҷузи мубдиъ ӯ азу миндиш
Зин ҳафт паранд парниёни ранг
Гар пой бурун наҳй хурии санг
Сари риштаи рози офариниш
Дидан натавон ба чашми бениш
Ин риштаи қазо на он чунон бофт
Кӯро сари риштае тавон ёфт
Дар пардаи рози осмонӣ
Сиррӣаст зи чашми мо наоне
Андеша чу сар ба хати расонад
Ҷузи бози пас омадан надонад
Фии алтўҳиди мнмснўии ҳафт пайкар
эй ҷаҳони дида буд хеш аз ту
Ҳеҷ будӣ набӯдаи пеш аз ту
Дар бдоит , бдоити ҳамаи чиз
Дар ниҳояти ниҳояти ҳама низ
Созманд аз ту гашта кори ҳама
эй ҳамау офаридагори ҳама
Ҳарчӣ ҳаст аз дақиқаҳои улӯм
Бо якояки наҳуфтаҳои нуҷум
Хондаму сар ҳар варақи ҷустам
Чун туро ёфтам варақи шастам
Ҳамаро рӯй дар хдодидм
Ваии худои ҳама туро дидам
Чун зи аҳди ҷавонӣ аз дар ту
Ба дар кас нарафтам аз бар ту
Ҳамаро бар дирам фиристодӣ
Ман наме хостам ту ме додӣ
Чаҳ сухан кин сухан хатост ҳама
Ту марое ҷаҳон марост ҳама
Ғарази он ба ки аз ту ме ҷӯям
Сухани он ба ки бо ту ме гӯям
Бозгуем ба халқ хор шавам
Бо ту гӯям бузургвор шавам
Ҳаркии худро чунонкӣ буд шинохт
То абади сар ба зиндагӣ афрохт
Фонӣ он шуд ки нақш хеш нахонд
Ҳар ки ин нақш хонд , боқӣ монад
Ҳаст хўшнўд ҳар кас аз дили хеш
Накунад каси иморати гули хеш
Ҳар касе дар баҳонаи тез ҳаш аст
Кас нагӯяд ки дуғи ман турш аст
Он чунон зӣ ки гар расад хорӣ
Нахурӣ таъни душманони борӣ
Ин нагӯяд саромади оФотш
Ваон нахандад ки ҳони мкоФотш
Онкии рФқи тўош ба ёд буд
Ба аз он каз ғами ту шод буд
Одамӣ наз паии алаф хорӣ аст
Аз паии зиракӣ ва ҳушёрӣ аст
Саг бидон одамӣ шараф дорад
Ки чу хари дида бар алаф дорад
Ҳар ки бдхў буд гуҳ зодан
Ҳам бидон ху буд ба ҷон додан
Ншндӣ ки он ҳаким чаҳ гуфт
Хоб хуш дид ҳар ки ӯ хуш хуфт
Чун гули он ба ки хуии хуши дорӣ
Тодри офоқи буии хуши дорӣ
Аблаҳии байн ки аз паии сангӣ
Дӯст бо дӯст мекунад ҷангӣ
Ту ба зари чашми равшанӣ ва бад аст
Чашм равшан кун ҷаҳон хирад аст
Ончӣ зу бигузарӣ ва бигзорӣ
Чанд бандӣ ва чанд бурдорӣ
Нест чун кор бар мурод касе
БеМуродӣ ба аз муроди басӣ
Гар мурӣдии чунонкии ронндт
Ба раҳеи рӯ ки пери хўонндт
Аз мурӣдон бемурод мабош
Дар таваккул бдоътқод мабош
Як раҳ аз дидаҳо Фромш кун
Муҳаррами рози гирд ва хомаш кун
То бадоне ки ҳарчӣ май доне
Ғалатӣ ё ғалати ҳамеи хуоне
Бингар аввал ки омадӣ занахаст
Ончии дорӣ чаҳ доштӣ ба дуруст
Он барӣ зон ду машки новирдӣ
Коўлини рӯз бо худ оварадӣ
Кӯш то воми ҷумлаи бози диҳӣ
То ту Монӣ ва як сутури тиҳӣ
Роҳравро басӣҷи раҳ шарт аст
Ноқа рондани зи бими гуҳ шарт аст
Суҳбатии ҷӯй каз накӯномӣ
Дар ту оради накӯи саранҷомӣ
Ҳамнишинӣ ки нофаи хуй буд
Хубтар зонка ёФаҳи гӯй буд
Рақси мураккаби мубин ки рҳўорост
Роҳи байн то чигуна душвор аст
Оҳанат гарчи оҳанӣаст нафис
Роҳ , сангасту санги миғнотис
Он қадари бор бар сутури овез
Ки намонад барин гриўаҳи тез
Чун расад танагӣ эй зи дўрдўрнг
Роҳ бар дили фарохи дор на танг
Баси гиреҳи кӯи калид пинҳонӣ аст
Баси дуруштӣ ки дар вай осонӣ аст
Ҳаркии з омухтан надорад нанг
Дар براردи зи обу лаъл аз санг
Вонкаҳ дониш набошадаш рӯзӣ
Нанг дорад зи дониши омӯзӣ
Саг ба дониш чу рости ришта буд
Одамӣ шояд ар фиришта буд
Оби ҳайвон на об ҳайвон аст
Ҷон бо ақлу ақл бо ҷон аст
Раҳ ба ҷони даҳ ки колбуд кунад аст
Бор кам кун ки борагӣ тунд аст
Мурдаеро ки ҳол бад бошад
Майли ҷони сӯй колбуд бошад
Вонкаҳ донад ки асл ҷонаш чист
Ҷон ӯ беҷасад тавонад зист
Хонаро хор кун хӯришро хирад
Аз ҷаҳон , ҷони чунин туоне барад
Дар ду чизаст растгории мард
Онкӣ бисёр дод ва андак хӯрд
Ҳукм ҳар неку бад ки дар даҳр аст
Заҳр дар нӯшу нӯш дар заҳр аст
Кист кӯ бар замини фарозади тахт
Кохрши ҳам замин нагирад сахт
Ва ?лаи аизои раҳмаи аллоҳи алайҳи фии алмснўии аскндрномаҳ
Ду дар дорад ин боғи ороста
Дару банди азин ҳар ду бархеста
Дро аз дар боғ ва бингар тамом
зи дигар дар боғи беруни хиром
Агар зиракӣ бо гулии хуи мгир
Ки бошад ба ҷои монданаши ногузир
Наем омада аз паии дилхушӣ
Магӯ каз паии ранҷу сахтии кашӣ
Харонро касе дар арӯсӣ нахонд
Магари вақти он коб ва ҳизум намонад
Дарин дам ки дорӣ ба шодии басӣҷ
Ки ояндау рафта ҳеҷаст ҳеҷ
Чунинаст расми ин гузаргоҳ ро
Ки дорад ба омад шуд ин роҳ ро
Яке родрорд ба ҳангомаи тез
Якеро з ҳангома гуяд ки хез
Агар шоҳ маликаст вагар малики шоҳ
Ҳамаи роҳ ранҷаст ва бо ранҷи роҳ
Чу андӯҳӣ омад машав носипос
зи муҳкамтар андӯҳии андари ҳарос
з кам хўоргӣ кам шавад ранҷи мард
На бисёр монад онкӣ бисёр хӯрд